در سالهای اخیر پس از پایان نسبی جنگ آمریکا در عراق و با روی کار آمدن دولت جدید در این کشور، بازسازی، نوسازی و بازگشت به چرخه ساخت و تولید جزو برنامه‌های این کشور قرار گرفت که این مساله موجب شد کشورهای منطقه به‌منظور به‌دست گرفتن بازارهای این کشور به تکاپو بیفتند. این کشور در حال حاضر در زمینه زیرساخت‌ها مانند فرودگاه، نیروگاه، راه و جاده، بیمارستان، ساختمان، مدرسه، کشاورزی و همراستای آن در خدماتی چون بیمه، بانکداری، مشاوره، بهداشت، حمل و نقل، تبلیغات و... نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی است. همچنین در زمینه تامین مایحتاج زندگی مانند غذا، پوشاک، دارو، شوینده‌ها، لوازم منزل، کاغذ و نیز در زمینه کالاهای اساسی و مهم مانند کود، سیمان، فولاد، اتومبیل، ژنراتور و... به بازار بزرگی تبدیل شده است.
با ورود آمریکا به این کشور از سال 2001، نوسازی بخشی از این زیرساخت‌ها ازسوی آمریکایی‌ها آغاز شده است که این شرکت‌های آمریکایی، پیمانکاران خود را از میان هم پیمانان دیرین خود یعنی کشورهای عربی منطقه چون عربستان، امارات، کویت و اردن انتخاب می‌کنند و این مساله زمینه ورود کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس را به عراق فراهم کرده است. چین هم توانسته است سیاست کالای ارزان‌قیمت خود را (دامپینگ) در عراق پیاده کرده و تاکنون حجمی معادل 20 میلیارد دلار به این کشور صادرات داشته باشد. به‌طور اخص در مورد بازار فولاد، از دیرباز (زمان زمامداری صدام حسین)، روسیه و پس از آن اوکراین و ترکیه به عنوان مهم‌ترین هم‌پیمانان بازرگانی تجاری این کشور محسوب می‌شدند. پس از سقوط صدام و طی چند سال اخیر، کشورهای مختلفی اقدام به سرمایه‌گذاری در صنعت فولاد عراق کرده‌اند که مهم‌ترین آنها ترکیه و اردن هستند. ترکیه قرارداد سرمایه‌گذاری 18 سالهای برای بازسازی و ترمیم یک شرکت فولادی آسیب‌دیده در دوران جنگ به مبلغ 700 میلیون دلار منعقد کرده است. اردن نیز در سلیمانیه عراق برای احداث یک فولادسازی با ظرفیت 25/ 1 میلیون تن سرمایه‌گذاری کرده است.
سوال اساسی این است که کشور ما با داشتن مزایایی از جمله حدود 1600 کیلومتر مرز مشترک با عراق و در نتیجه راه‌های مختلف حمل و نقل، مشترکات مذهبی فرهنگی و از همه مهمتر دوستی دولت‌ها و نفوذ سیاسی ایران در آن کشور به‌دلیل صرف هزینه‌های مادی و معنوی فراوان برای تامین امنیت این کشور، چرا نتوانسته از فرصت ویژه‌ای که برای به‌دست گرفتن بخش‌هایی از بازار عراق برخوردار بوده استفاده کند؟ چرا سهم ایران از بازار بیش از 5 میلیارد دلاری آهن و فولاد عراق تنها 560 میلیون دلار (فقط 11 درصد) است؟ طبق گزارش‌های سالانه انجمن جهانی فولاد، واردات فولاد و محصولات فولادی به عراق طی 10 سال اخیر از 355 هزار تن به 8/ 2 میلیون تن رسیده است و مصرف سرانه فولاد هم طی مدت مشابه از 32 کیلوگرم به 93 کیلوگرم رسیده است که این ارقام نشان از روند رو به افزایش تقاضای فولاد در این کشور دارد. با این اوصاف چه راهکاری برای ورود ایران به این بازار رو به رشد وجود دارد؟
در حال‌حاضر راهکار نخستی که برای ورود هرچه بیشتر به بازار فولاد عراق پیشنهاد می‌شود این است که ایران با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ فولادبر مانند سدسازی، ساختمان و... به صورت EPC، شرکت‌های پیمانکاری بزرگ را به صورت کنسرسیومی متشکل از شرکت‌های سازنده، شرکت‌های تامین‌کننده دانش فنی‌مهندسی، شرکت‌های تامین‌کننده تجهیزات و مواد اولیه و... به آن کشور اعزام کرده و به این ترتیب راه را برای ورود محصولات فولادی ایرانی به عراق بگشاید. راه دوم نیز آن‌است که با توجه به نزدیکی دولت ایران و عراق، مسوولان ذی‌ربط هر دو کشور بسترهایی را برای آشنایی هرچه بیشتر تولیدکنندگان و سازندگان ایرانی با مصرف‌کنندگان عراقی فراهم کنند تا زمینه‌ای برای معرفی، تبلیغ و بازاریابی محصولات ایرانی در این کشور ایجاد شود. اما متاسفانه براساس تجربیات گذشته، سه مشکل اساسی پیش‌روی سرمایه‌گذاران و تجار ایرانی در خصوص صادرات یا سرمایه‌گذاری در عراق وجود دارد (لازم به ذکر است در این یادداشت به‌طور اخص بازار فولاد مورد بررسی قرار گرفته، ولی تمامی مطالب ذیل قابل تعمیم به سایر کالاها نیز هست.)
اول آنکه کشور ما طی چند سال اخیر به فروش فولاد و محصولات فولادی به کشور عراق پرداخته است اما متاسفانه سیاست‌های صادراتی ایران همواره دچار اعوجاج بوده و هرگاه در داخل کشور کمبود محصول مشاهده می‌شد، بلافاصله با تغییر قوانین، موجبات لغو قرارداد‌های صادراتی را فراهم می‌آوردند. این رویه کاملا برخلاف اصول تجارت بین‌الملل بوده و طبیعی است که در این شرایط بازار صادراتی ایران به دست سایر رقبا بیفتد. مورد فوق‌الذکر عینا در سالهای 91 – 90 روی داده است. با توجه به مسائل و مشکلات سیاسی که دولت ترکیه هم‌اکنون در مرز مشترک خود با عراق با آن دست و پنجه نرم میکند، صادرات آن کشور به عراق مقداری کاهش یافته است که این می‌تواند فرصتی برای ایران باشد. دوم آنکه تولیدکنندگان ایرانی باید سعی کنند قیمت تمام شده محصولاتشان را کاهش دهند تا قادر به رقابت با محصولات سایر کشورها در عراق باشند.
با توجه به شناخت کمتر محصولات ایرانی در بازار عراق در مقایسه با محصولات روسیه، ترکیه و کشورهای عرب منطقه، تولیدکنندگان و بازرگانان ایرانی باید بتوانند از لحاظ قیمتی با این کشورها رقابت کنند. البته این مساله نباید موجب افت کیفیت محصولات صادراتی شود. مثال بارز این مطلب صادرات سیمان ایران به عراق است که با کیفیت و استانداردهای جهانی و با قیمتی رقابتی در آن کشور عرضه و به فروش رفته است. سوم آنکه پیش‌تر از جانب ایران سرمایه‌گذاری‌هایی در کشور عراق انجام شده است. از جمله آن ساخت دو نیروگاه یکی در اربیل و دیگری نزدیکی کربلا است. اما متاسفانه عراق نتوانسته است در خصوص پرداخت مطالبات و تامین امنیت به تعهدات خود عمل کند. با افت شدید قیمت نفت در سال گذشته و ادامه جنگ در عراق، دولت این کشور قادر به پرداخت بدهی‌های خود به سرمایه‌گذاران ایرانی نشد، مضاف بر اینکه متاسفانه تعدادی از متخصصان کشورمان به واسطه نا امنی‌های این کشور جان خود را از دست داده‌اند.
به‌منظور جمع‌بندی مطالب پیش‌تر ذکر شده باید به این نکته توجه داشت که گرچه عراق به عنوان بازار نوظهور خاورمیانه، پتانسیل بالایی از جذب سرمایه‌گذاری خارجی را داراست اما به‌دلیل بی‌ثباتی امنیتی این کشور به‌نظر می‌رسد در شرایط کنونی، مطمئن‌ترین راه برای تولیدکنندگان و فولادسازان ایرانی فروش نقدی محصولاتشان باشد تا زمانی‌که امنیت نسبی در این کشور برقرار شود. اما این مساله بدون همکاری و همیاری دولت به راحتی دست‌یافتنی نبوده و سرمایه‌گذاران و تجار بخش خصوصی برای ورود هرچه بیشتر به بازار عراق با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو خواهند بود. انتظار می‌رود دولت اول با همکاری دولت عراق و اقداماتی چون امضای تفاهم‌نامه برای فروش محصولات، راه را برای ورود بخش خصوصی هموار کند و دوم با برگزاری سمینارها و نشست‌هایی میان تولیدکنندگان و خریداران دو طرف، زمینه معرفی و راهیابی هرچه بیشتر محصولات ایرانی با کیفیت جهانی و قیمت‌های رقابتی به بازار عراق را فراهم آورد. همچنین برقراری یک خط اعتباری ارزی بین دولت‌های ایران و عراق می‌تواند زمینه مناسبی را برای ترغیب بخش خصوصی و صادرات مهیا کند. در این حین به سرمایه‌گذاران و صادرکنندگان کشورمان پیشنهاد می‌شود که تا ایجاد ثبات و امنیت در عراق، جایگاه خود را در سایر بازارهای صادراتی از دست نداده و به بازاریابی خود در سایر کشورها ادامه دهند.
اسدالله فرشاد
مدیرعامل فولاد غدیر ایرنیان