برای رسیدن به اهداف صنعت فولاد در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ طرح جامع فولاد یک ضرورت به‌شمار می‌رود.
«طرح پایش طرح جامع فولاد کشور (۱۳۹۵)، الزامات توسعه صنایع معدنی و فولاد تحقق هدف سند چشم‌انداز کشور در افق ۱۴۰۴» که از سوی شرکت ملی فولاد و شرکت مهندسی بین‌المللی فولادتکنیک انجام شده است، به بررسی ضرورت‌های رسیدن به اهداف چشم‌انداز و میزان واردات و صادرات، میزان تولید و مصرف و وضعیت سنگ‌آهن و سایر نهادهای مربوط به فولاد پرداخته است.
واردات فولاد در ۱۰ ماه۹۴ نسبت به سال۹۵
به گزارش صمت، در این گزارش میزان واردات فولادی در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۴ مقایسه شده است. واردات محصولات فولادی در ۱۰ماه سال ۱۳۹۴ به میزان ۴/۵میلیون تن گزارش شده که در ۱۰ ماهه سال ۱۳۹۵ به ۳/۹میلیون تن کاهش یافته است. بیشترین واردات مربوط به ورق آلیاژی و ورق نورد گرم بوده است. البته واردات ورق آلیاژی نیز نسبت به سال ۹۴ کاهش پیدا کرده است. از سوی دیگر، صادرات محصولات فولاد ۲/۳میلیون تن در سال ۹۴ بوده و در سال ۹۵ به یک‌میلیون و ۷۴۰ هزار تن رسیده که بیشترین آمار صادرات به ورق گرم اختصاص یافته است. اما در این مدت تجارت فولاد خام و شمش افزایش قابل توجهی یافته و از ۱/۷میلیون تن در سال ۹۴ به ۲/۹میلیون تن در سال ۹۵ افزایش یافته است. واردات مواد معدنی و گندله نسبت به سال گذشته کاهش یافته اما صادرات سنگ‌آهن از ۱۳/۷میلیون تن به ۱۵/۹میلیون تن افزایش یافته است، البته در دل این آمار، کنسانتره و سنگ‌آهن نیز وجود دارد.
بیشترین مقاصد صادراتی فولاد کشور نیز شامل تایلند، تایوان و امارات بوده که مهم‌ترین مقاصد صادراتی تخت فولادی ایتالیا و امارات گزارش شده است. مهم‌ترین مقاصد صادراتی طولی کشور نیز افغانستان و عراق در ۱۰ ماه سال ۹۵ بوده است. مصرف فولاد براساس تولید، صادرات و واردات محاسبه شده است. از این‌رو در ۱۰ ماه سال ۹۴ میزان مصرف ۱۵/۲میلیون تن بوده که در سال ۹۵ تغییر محسوسی در این زمینه پیش نیامده است.
مصرف ظاهری محصولات فولادی
وضعیت مصرف بازار فولاد خام کشور نسبت به سال ۱۴۰۴ چگونه خواهد بود؟ در این گزارش برای رسیدن به چنین پرسشی از دو روش علمی اقتصادسنجی، روش روند مصرف و روش مصرف گذشته استفاده شده است. در روش اقتصادسنجی از دو روش حداقل مربعات معمولی و خود رگرسیونی‌برداری استفاده شده که در روش حداقل مربعات رشد سطح زیربنا و ارزش‌افزوده بخش صنعت به‌عنوان متغیر در نظر گرفته شده و در روش خود رگرسیونی‌برداری نیز ارزش‌افزوده بخش نفت و گاز، ارزش‌افزوده بخش برق، ارزش‌افزوده بخش صنعت و ساختمان، رشد سرمایه‌گذاری، تورم و رشد مصرف گذشته در نظر گرفته شده است. در تمام این روش‌ها و با استفاده از متغیرهای موجود، میزان مصرف فولاد خام کشور تا افق چشم‌انداز حدود ۳۴میلیون تن بوده است. بنابراین پیش‌بینی می‌شود تا افق ۱۴۰۴ مصرف فولاد به ۳۴میلیون تن برسد. اگر سناریوها محقق شود این میزان مصرف تحقق می‌یابد و سناریوها براساس روند بلندمدت ۲۰سال گذشته رشد اقتصادی ۴درصد و درآمد سرانه ۲/۵درصد در نظر گرفته شده است.
پیش‌بینی صادرات ایران در کشورهای هدف
یکی از روش‌های مرسوم در اقتصاد، استفاده از روش حداکثر ظرفیت صادراتی است که براساس پیشینه تجارت هر کشور با سایر کشورها محاسبه خواهد شد. براساس این گزارش در این روش و براساس پیشینه تجاری که ایران داشته است، ظرفیت صادراتی ایران با این شرایط اکنون ۷/۱میلیون تن خواهد بود. براساس محاسبات، صادرات ایران در افق چشم‌انداز باید به ۹/۴میلیون تن برسد. اگر صادرات سهم تولید آن مانند نرم‌های جهانی باشد سهم آن حدود ۱۰میلیون تن خواهد بود. درحالی که در افق چشم‌انداز باید به ۲۰میلیون تن صادرات برسیم.
وضعیت بازار در سال ۱۴۰۴
براساس پیش‌بینی‌های انجام شده وضعیت بازار در سال ۱۴۰۴ چگونه خواهد بود؟ فرض کنیم نقدینگی لازم برای احداث واحدها وجود دارد و ظرفیت ۵۵میلیون تن محقق شود. اما بین مصرف، صادرات و تولید، شکافی وجود دارد که نشان میدهد بازار از نبود تعادلی در تولید و مصرف در رنج است. به این معنا که کشش داخل و بازار خارج به اندازه‌ای نیست که بتواند ظرفیت ایجادشده را جذب کند و این مسئله در نهایت باعث می‌شود ظرفیت احداث‌شده وارد چرخه تولید نشود تا میزان تولید بسته به میزان مصرف و صادرات باشد که البته این عدد را ۴۴میلیون تن در نظر گرفتند. این چالش بازار است که باید مدیریت شود و روی صادرات بیشتر تمرکز شود یا روی کانون‌های مصرف برنامه‌ریزی شود تا این زنجیره متعادل رشد یابد.
وضعیت سنگ‌آهن و سایر نهادهای مربوط به فولاد
ذخیره سنگ‌آهن در چرخه زنجیره فولاد به‌عنوان نخستین زنجیره به‌شمار می‌رود. براساس این گزارش، آخرین نتایج حاصل از بررسی‌ها نشان میدهد که ذخیره زمین‌شناسی سنگ آهن کشور حدود ۴/۶میلیارد تن است. براساس نتایج حاصل از انجام اکتشافات تا پایان سال ۱۳۹۴ و ۶ ماه نخست سال ۱۳۹۵ حدود ۴۰۰میلیون تن ذخیره جدید سنگ‌آهن، کشف و باعث افزایش ذخایر قطعی سنگ‌آهن به ۳/۱میلیارد تن شده است. متوسط عیار سنگ‌آهن ایران حدود ۵۱درصد بوده که از عیار متوسط جهانی که حدود ۴۶درصد است بیشتر است. این موضوع یک مزیت در توسعه استخراج و سرمایه‌گذاری در معادن سنگ‌آهن است. نواحی آهن‌دار کشور به‌طور عمده در ۳ ناحیه ایران مرکزی با بیشترین تمرکز در منطقه آهن‌خیز بافق، کمربند سنندج- سیرجان شامل ناحیه آهن‌دار سیرجان (گل‌گهر) و کانسارهای آهن در همدان و کردستان و شرق و شمال‌شرق ایران که بزرگترین کانسار آهن‌دار آن سنگان است، متمرکز شده است. معادن سنگ‌آهن ایران به‌طور عمومی دارای زمینه غالب مگنتیتی است و ذخایر به نسبت کمی از کانسارهای آهن دارای سنگ هماتیتی هستند، به‌طوری‌که بیش از ۹۰درصد ذخایر سنگ‌آهن کشور از نوع مگنتیتی و بقیه هماتیتی است.
در ایران بیش از ۳۰۰ کانسار سنگ‌آهن شناسایی شده که حدود ۸۰ تا ۸۵درصد از ذخایر سنگ‌آهن کشور در ۱۰ معدن بزرگ تمرکز یافته است. براساس گزارش سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی (ایمیدرو) در سال۱۳۹۴ حدود ۴۲میلیون و ۵۰۰هزار تن سنگ‌آهن استخراج شده است. اجرای طرح اکتشاف در ۲۷ پهنه مستعد معدنی با وسعت ۲۵۰هزار کیلومتر مربع از سوی سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) و سایر سازمان‌ها از جمله سازمان زمین‌شناسی و اکتشاف معدنی از سال ۱۳۹۳ آغاز شده و تاکنون نیز ادامه دارد.
چالش‌های تامین سنگ‌آهن در طرح جامع فولاد و راهکارها
ذخایر سنگ‌آهن باقیمانده حدود یک دهه پس از افق چشم‌انداز به پایان خواهد رسید. بنابراین توسعه فعالیت‌های اکتشافی و سرمایه‌گذاری در این بخش جز موارد انکارناپذیر در جهت تداوم تولید فولاد پس از افق ۱۴۰۴ و بهره‌برداری کافی از سرمایه‌گذاری در زنجیره ارزش فولاد است. براساس این گزارش، چنانچه حداقل عمر مفید برای کارخانه‌های فولادی را ۲۵ سال در نظر بگیریم، به منظور تداوم تولید فولاد و تامین خوراک کارخانه‌های فولادسازی از منابع داخلی لازم است در مجموع حدود ۲میلیارد تن به ذخایر قطعی سنگ‌آهن کشور اضافه شود. از این‌رو جذب سرمایه‌گذار خارجی در فعالیت‌های اکتشافی و حتی مراحل بهره‌برداری، استخراج و فرآوری از معادن سنگ‌آهن اقدام مناسبی برای توسعه فعالیت‌های معدنی است.
همچنین بکارگیری فناوری‌های نوین اکتشافی مانند اجرای عملیات ژئوفیزیک هوایی و افزایش عمق اکتشافات برای کشف ذخایر پنهان از موارد ضروری به‌شمار می‌رود. از سوی دیگر با توجه به معضل بحران کم‌آبی در کشور و توجه به اینکه تمامی معادن بزرگ سنگ‌آهن در مناطق خشک و بیابانی واقع شده‌اند باید تجهیزات کارخانه‌های کنسانتره‌سازی در جهت کاهش حداکثری مصرف آب طراحی شوند. نوسازی تجهیزات معدنی معادن سنگ‌آهن و ورود فناوری‌های جدید فرآوری سنگ‌آهن و استفاده از دانش روز اقدامی است که باید در برنامه معادن بزرگ قرار گیرد. این موضوع در کاهش هزینه‌های معدنکاری، کاهش قیمت تمام‌شده سنگ استخراجی و افزایش بهره‌وری اثر چشمگیری دارد.
راهکارهایی برای تامین آهن قراضه
با توجه به کمبود ذخایر سنگ‌آهن در بلندمدت باید به قراضه به‌عنوان یکی از ضروریات صنعت فولاد توجه کرد. براساس این گزارش با توجه به پیش‌بینی نیاز حدود ۱۰/۶میلیون تن قراضه در افق ۱۴۰۴ باید حدود ۷میلیون تن آهن قراضه دیگر خریداری شود. به‌طور کلی برای تامین آهن قراضه مورد نیاز چند راهکار را می‌توان بیان کرد:
- تولید آهن قراضه از منابع داخلی که می‌توان از طریق بازیافت خودروهای فرسوده و مکانیزه، فرآیندهای بازیافت و بازیافت وسایل خانگی را انجام داد.
- سازماندهی در فرآیند بازیافت آهن قراضه
- واردات آهن قراضه و حمل به مبادی مصرف (نیاز به ساخت امکانات بندری و ریلی)
- جلوگیری از خروج آهن قراضه از کشور به طور قانونی (صادراتی) یا غیرقانونی
- استفاده بیشتر از آهن اسفنجی و بریکت آهن اسفنجی.
نیاز به مواد نسوز در افق ۱۴۰۴
نظر به اینکه صنعت فولاد به مواد نسوز باکیفیت مناسب نیاز دارد، تامین مواد اولیه و تولید مواد نسوز باید مورد توجه قرار گیرد. مولفه‌های مورد نیاز برای این صنعت شامل تامین مواد اولیه مورد نیاز، ارتقای کیفیت محصولات تولیدی و بهینه‌سازی و بازسازی کردن تجهیزات واحدهای موجود، انجام پژوهش‌ها در زمینه فرآوری و تولید نسوز به منظور جایگزینی و کاهش ضرایب مصرف مواد نسوز است. جدول، میزان نیاز به مواد نسوز را برای صنعت فولاد تا افق ۱۴۰۴ نشان میدهد.