مهندس جلال سلیمان‌نژاد، مدیر مهندسی معکوس گل گهر در مقاله‌ای به این پرسش پاسخ داده که چگونه می‌توانیم بر چالش کمبود مواد اولیه در زنجیره فولاد فائق آییم؟ دير يا زود ذخیره معادن كشور به اتمام خواهد رسيد و ما مجبور به واردات مواد اوليه فولاد از كشورهاي ديگر مانند استراليا يا برزيل خواهيم بود. به جای نشستن و حساب کردن اينکه چند سال دیگر به پایان عمر ذخایر معدني كشور باقی مانده است، ما نیازمند سیاستی هستیم كه راه‌ها و گزینه‌های جايگزين را شناسایي و به منظور تحقق آنها برنامه‌ريزي نمایيم.
مقدمه
کشورهای بزرگی مانند کانادا، شیلی، چین و حتی آمریکا بخش بزرگی از رونق اقتصادی خود را از طریق معادن تامین می کنند و این موضوع نقش حیاتی معادن در اقتصاد یک کشور را نشان می‌دهد. بر اساس آمارهای جهانی، ایران ۷ درصد از ذخایر معدنی دنیا را به خود اختصاص داده است و وجود ۸ معدن بزرگ در سطح کلاس جهانی، خود دلیلی بر این مدعاست. از سوی دیگر از آنجایی که کمربند کوه‌زایی پسین از کشور ما عبور کرده است، می‌توان گفت ایران کشوری با پتانسیل بسیار بالا در حوزه ذخایر معدنی است. هر کشوری که بر روی این کمربند قرار دارد، دارای پتانسیل های معدنی فلزی و حتی غیرفلزی بالایی است. معادن فلزی غنی همچون گل گهر، انگوران، سنگان، مهدی آباد، چادرملو، سرچشمه و سنگون، نشان دهنده غنی بودن ایران در حوزه کانی‌های فلزی است. علی رغم همه این آمار و ذخایر معدنی امیدوار کننده، از چندسال گذشته اکثر مسئولین و مدیران شرکت های مرتبط با حوزه زنجیره فولاد نسبت به کمبود مواد اولیه فولاد به خصوص سنگ آهن هشدار داده بودند و اکنون این هشدار به واقعیت تبدیل شده است به گونه ای که در حال حاضر تعدادی از کارخانجات بزرگ کشور به دلیل کمبود مواد اولیه، در حال تولید با ظرفیت پایین تر از حد نامی خود می باشند. در ادامه راهکارهای زیر به منظور غلبه بر این چالش (کمبود مواد اولیه زنجیره فولاد) عنوان می گرددکه بایستی هر چه زودتر در دستور کار تصمیم گیرندگان مرتبط قرار گیرد.
به جای نشستن و حساب کردن اینکه چند سال دیگر به پایان عمر ذخایر معدنی کشور باقی مانده است، ما نیازمند سیاستی می باشیم که راه ها و گزینه های جایگزین را شناسایی و به منظور تحقق آنها برنامه ریزی نماییم. همان گونه که موسسه های معتبر دنیا پیش بینی نموده اند، در آینده نزدیک ذخایر اصلی انرژی (نفت و گاز) به پایان خواهد رسید. بر این اساس کشورها منابع انرژی جایگزین مانند نیروگاه های خورشیدی و بادی را شناسایی و در این حوزه ها سرمایه گذاری نموده اند. لذا ما نیز بایستی در ارتباط با جایگزینی سنگ مگنتیتی به عنوان ماده اصلی فولاد کشور و یا نوآوری در محصولات جایگزین فولاد مانند آلومینیوم و … ، برنامه ریزی نماییم. به عنوان نمونه کشور ما دارای ذخایر عظیمی از سنگ نوع هماتیتی می باشد که به دلیل ریکاوری پایین در حال حاضر قابلیت استفاده در خطوط موجود را ندارند و بنابراین لزوم کار تحقیق و توسعه بر روی این گونه معادن به شدت احساس می شود.
کشورهای توسعه یافته حدود ۵ درصد از GDP خود را صرف هزینه تحقیق و توسعه می نمایند در حالی که در ایران این سهم کمتر از نیم درصد می باشد. عدم اختصاص بودجه به بخش تحقیق و توسعه منجر به این شده که در صورت آزادسازی قیمت حامل های انرژی ، اکثر شرکت های فولادی از سوددهی خارج می شوند. بنابراین پیشنهاد می شود که قیمت حامل های انرژی مصرفی در شرکت های فولادی به قیمت جهانی نزدیک شود و این تفاوت قیمت در قالب بودجه تحقیق و توسعه به شرکت های دانش بنیان مورد تائید خود شرکت ها اختصاص یابد. هر چند در ابتدا ممکن است که شرکت های فولادی نسبت به آزادسازی حامل های انرژی مقاومت نمایند اما آزادسازی قیمت حامل های انرژی ، بهره وری پایین زنجیره فولاد کشور را قابل درک عموم خواهد نمود و منجر به این خواهد شد که شرکت های فولادی ملزم به افزایش بهره وری و اختصاص بودجه تحقیق و توسعه شوند.
بایستی به این نکته توجه داشت که دیر یا زود ذخیره معادن کشور به اتمام خواهد رسید و ما مجبور به واردات مواد اولیه فولاد از کشورهای دیگر مانند استرالیا یا برزیل خواهیم بود. همان گونه که کشوری مانند ژاپن هیچ گونه منابع معدنی و نفتی نداشته و اکثر مواد معدنی خود را تاکنون وارد نموده و با ارزش افزوده حاصل شده یکی از قدرتمندترین اقتصادهای جهان را دارا می باشد. به منظور استفاده از راهکار واردات مواد اولیه فولاد، دو مانع اصلی وجود خواهد داشت. مانع اول این است که به دلیل بهره وری پایین و هزینه حمل از معادن دیگر به محل خطوط موجود، توجیه پذیری لازم وجود نخواهد داشت. بنابراین ارتقای بهره وری خطوط تولید زنجیره فولاد کاملا ضروری می باشد. اما مانع دوم عدم وجود زیرساخت های حمل محصولات زنجیره فولاد است. با توجه به اینکه در دنیا بخش اعظم حمل و نقل سنگ آهن توسط کشتی ها و واگن های قطار صورت می گیرد ، بنادر کشور ما در حال حاضر قابلیت پهلوگیری کشتی ها با ظرفیت ۵۰۰ هزارتن را ندارند و از سوی دیگر ناوگان حمل ریلی ما نیز دارای ظرفیت پایین می باشد که بایستی هر چه سریعتر این دو موضوع (افزایش بهره وری و ایجاد زیرساخت حمل ریلی) در دستور کار قرار گیرند.
همچنین نکته ای که در حمل جاده ای به آن دقت نمی شود، محدودیت بار ۴۴ تن می باشد. در حالی که برای جاده های اختصاصی بایستی این محدودیت به اعداد بالاتری ارتقا یابد. به عنوان نمونه در آینده ای نزدیک شرکت گل گهر مجبور به استفاده از سنگ هماتیتی در خطوط خود خواهد بود و با توجه به اینکه معادن هماتیتی کشور اکثرا در مسیر سیرجان تا بندرعباس واقع شده اند و از سوی دیگر جاده گل گهر تا حاجی آباد در حال احداث می باشد، بایستی با تقویت پل ها و موافقت وزارت راه ، ظرفیت حمل کامیونی این جاده از ۴۴ تن به ۷۰ تن ارتقا یابد که این امر هم منجر به کاهش هزینه حمل و هم منجر به ترغیب رانندگان بمنظور حمل جاده ای سنگ آهن خواهد گردید. در حال حاضر در کشوری مانند عراق محدودیت بار وجود ندارد و مشاهده شده است که کامیون ها تا ۱۰۰ تن نیز بار حمل می کنند.
با توجه به تغییر شرایط اقلیمی جهان و اتفاقات رخ داده اخیر (آتش سوزی جنگل های استرالیا ، وقوع سیل در ایران و استرالیا و …) لزوم اولویت دهی به توسعه پایدار و حفظ محیط زیست بیشتر از تامین مواد اولیه می باشد چرا که در صورت آسیب صنایع زنجیره فولاد به محیط زیست و تحمیل هزینه های هنگفت ناشی از آلودگی محیط زیست ، تامین مواد اولیه زنجیره فولاد جایی از اعراب نخواهد داشت.
اگر حوزه اکتشافات کشوری مانند کانادا را با ایران مقایسه نماییم ، به این نکته پی خواهیم برد که در امر اکتشاف به شدت عقب هستیم. کشوری مشابه کانادا تاکنون دو بار کل مساحت خود را اکتشاف نموده است و بایستی این نکته را در نظر داشت که مساحت کانادا شش برابر کشور ما می باشد. هر چند آمار دقیقی از اکتشافات ایران وجود ندارد اما در خوشبینانه ترین حالت ، مسئولان امر تاکید دارند که تاکنون حدود ۱۰ درصد مساحت ایران اکتشاف شده است و بیشتر این اکتشاف ها نیز مربوط به دهه ۴۰ می باشد. در کشور کانادا بودجه اکتشاف چندین هزار میلیون یورو در سال می باشد و به ازای هر کیلومترمربع از آن حدود ۶ متر حفاری صورت گرفته است در حالی که در ایران حدود یک متر با مساحت یک ششم کانادا می باشد. در کشور ما آنچه که در طول تاریخ اکتشافات رخ داده، ۵ تا ۶ میلیون متر حفاری برای رسیدن به ذخایر معدنی بوده است اما در کشورهای پیشرفته معدنی همچون کانادا و استرالیا هر ساله ۶ میلیون متر حفاری انجام می شود و از این مقایسه ساده می‌توان متوجه شد که ایران دارای معادن نهفته بی‌شماری است که باید برای کشف و استخراج آن اقدام جدی صورت گیرد. در کشورهای پیشرفته معدنی همچون استرالیا، نه تنها کل کشور چندین بار از جهت اکتشاف معادن جدید بررسی شده بلکه مناطق معدنی قدیم نیز هر چند سال یکبار با روش‌های جدید اکتشافی بررسی شده و ذخایر جدیدی کشف می‌شود. کشف پتانسیل های جدید معدنی نیاز به سرمایه‌گذاری‌های بزرگی دارد و بدون شک با بودجه اندک دولتی و شرایط تحریم نمی‌توان به این مهم دست یافت و در این راه نیاز به جذب سرمایه‌های خارجی داریم. کشور شیلی را می توان به عنوان یک نمونه موفق در حوزه استفاده از معادن نام برد که توانست با فراهم آوردن شرایط مناسب و جذب سرمایه‌های خارجی معادن مس خود را شناسایی کرده و اکنون تامین کننده اول کانی مس در دنیا است.
در صورتی که سرمایه‌گذاران خارجی امنیت و ضمانت سرمایه خود در ایران را حس کنند، به حوزه معادن ورود خواهند کرد زیرا ایران علاوه بر ویژگی غنی بودن معادن، دارای امنیت بوده و از آنجایی که ایران کشوری خشک و نیمه خشک است، رخ نِمون معدنی خوبی دارد به این معنا که پوشش گیاهی کم باعث شده تا به راحتی پتانسیل های معدنی قابلیت کشف و بهره‌برداری داشته باشند.
اقدامات و برنامه های گل گهر
در پایان ذکر این نکته حائز اهمیت است که شرکت معدنی و صنعتی گل گهر تحت سیاست های هیئت مدیره خود و به عنوان بزرگترین تولید کننده مواد اولیه فولادی کشور ، مجموعه اقدامات فوق را در برنامه خود قرار داده است و تعدادی از این برنامه ها شامل احداث راه آهن سیرجان-کرمان ، در حال متصل نمودن کلیه کارخانجات منطقه خود به خط ریل بافق – بندرعباس، تجهیز ناوگان ریلی و جاده ای خود با تاسیس شرکت گهرترابر ، انجام اکتشافات به صورت مستقل و همین طور در قالب کنسرسیوم ها و سیاست های ایمیدرو ، حمایت از شرکت های دانش بنیان، افزایش بهره وری و جلوگیری از هدررفت منابع ، احداث کمربند سبز به منظور حفظ محیط زیست ، مشارکت در طرح کارخانه ده میلیون تنی فولاد چابهار و طرح اسکله سواحل مکران با قابلیت پهلوگیری کشتی های ۵۰۰ هزارتنی در قالب کنسرسیوم گل گهر-مبارکه-چادرملو ، خرید معدن در استرالیا و … می باشد.
جلال سلیمان‌نژاد، مدیر مهندسی معکوس گل گهر