نگاهي به صنعت فولاد در كشورهاي منطقه خليج فارس

در سال گذشته ميلادي در مجموع 26 ميلون تن فولاد در چهار كشور منطقه خليج فارس يعني جمهوري اسلامي ايران، عربستان سعودي، قطر و امارات متحده عربي توليد شد كه از اين مقدار حدود 15 ميليون تن به ايران و مقدار باقيمانده به سه كشور عربي اختصاص داشت.
ميزان توليد فولاد در ايران از مجموع سه كشور ديگر بيشتر بوده با اين حال توسعه صنعت فولاد در هر چهار كشور سريع است. 
1. از نظر نقاط مشترك مي‌توان گفت كه صنعت فولاد در اين چهار كشور بسيار به هم نزديك هستند. همه آنها بر اساس توليد آهن اسفنجي توسعه يافته‌اند، به عبارت ديگر همه آنها عمدتا از گاز طبيعي جهت احياي سنگ‌آهن استفاده مي‌كنند (به جز ذوب‌آهن اصفهان كه از زغالسنگ در فرآيندهاي توليدي بهره مي‌برد) همه آنها با چالش جدي آب روبه‌رو هستند و تمامي آنها به بازار داخلي خود به شدت وابسته‌اند.
2.  با وجود پايين بودن سطح درآمد در ايران متاسفانه نمي‌توانيم بگوييم كه نيروي كار در ايران ارزانتر از سه كشور ديگر است؛ چرا كه اين كشورها از نيروهاي خارجي استفاده مي‌كنند و از سوي ديگر به دليل تكنولوژي مورد استفاده، بازدهي نيروي انساني در آنجا بسيار بيشتر از ايران است. البته رفتار با نيروهاي خارجي در اين كشورها به نظر چندان منصفانه نمي‌رسد اما اين موضوع در ميان شيوخ عرب خريداري ندارد. 
3. از سوي ديگر هزينه انرژي در اين گروه شركت‌ها بسيار پايين و ميزان آن نيز به جز امارات متحده عربي نامحدود است. هيچ يك از كارخانه‌هاي فولاد در كشور‌هاي فوق دغدغه انرژي ندارد. اما در ايران با وجود منابع عظيم گاز، انرژي هنوز يكي از چالش‌هاي توسعه فولاد است. 
4. كارخانه‌هاي فولاد در كشور‌هاي عربي از نظر لجستيكي در موقعيت‌هاي بسيار مناسب قرار دارند كه اين موضوع هزينه‌هاي حمل را كاهش مي‌دهد. در ايران مكان يابي بعضي از صنايع با اهداف غيراقتصادي صورت گرفته كه هزينه‌هاي لجستيكي به تدريج به يك چالش جدي براي صنعت فولاد تبديل مي‌شود. متاسفانه تنها طي چند سال اخير است كه به مكان يابي مناسب جهت صنايع فولاد توجه شده است.
5. فولادسازان سه كشور امارات متحده عربي، عربستان سعودي و قطر از حمايت نامحدود دولت برخوردارند. به عنوان مثال شركت فولاد قطر مي‌تواند واردات يك كالا را تاييد كند يا آن را متوقف سازد. براي اين كشورها فولاد تنها يك كالا نيست بلكه جنبه ملي دارد. همان‌گونه كه مثلا شركت‌هاي هواپيمايي در اين منطقه تنها يك سرمايه‌گذاري اقتصادي به شمار نمي‌آيد. اما در ايران طي سال‌هاي اخير برخي تصميمات دولت حتي نقش بازدارنده را در توسعه اين صنعت ايفا كرده است.
6. سرانه توليد فولاد ايران و عربستان سعودي تقريبا برابر (حدود 200 كيلوگرم / هر نفر از جمعيت) است. قطر از بالاترين توليد سرانه فولاد برخوردار است، (حدود 1200 كيلوگرم/هر نفر كه با اين حال از مصرف سرانه اين كشور فاصله دارد) توليد سرانه امارات متحده عربي نيز حدود 600 كيلوگرم به ازاي هر نفر است كه در اين كشور نيز تا اين زمان ميان توليد و مصرف فاصله وجود دارد. موتور توسعه صنعت فولاد در هر چهار كشور افزايش نياز ملي به فولاد بوده است و اين روند در آينده نيز ادامه خواهد داشت. 
صنعت فولاد در كشور‌هاي خليج فارس با دو چالش عمده روبه‌رو است:
آب: كارخانه‌هاي فولاد ايران در نزديكي منابع آب ساخته شده‌اند اما اين آب به تدريج كمتر و كمتر شده است. در حال حاضر يكي از مشكلات اين صنعت در ايران كاهش مصرف آب است. هرچند كارخانه‌هاي جنوب خليج فارس از ابتدا با هدف كاهش مصرف آب ساخته شده‌اند در اغلب سيستم‌هاي خنك‌كننده از گاز به جاي آب استفاده مي‌شود و تقريبا همه آب مورد استفاده بازيابي مي‌شود. به‌طور كلي آب صنايع فولاد در جنوب خليج فارس از طريق فرآيند نمك‌زدايي آب دريا تامين مي‌شود كه با توجه به هزينه پايين انرژي و قرار گرفتن در كنار دريا پر‌هزينه نيست. در آينده در صورتي كه كارخانه‌هاي ايراني بخواهند از آب دريا استفاده كنند (كه چندان هم دور از تصور نيست) علاوه‌بر هزينه نمك‌زدايي، هزينه انتقال اين آب به مناطق مصرف نيز به اين شركت‌ها تحميل مي‌شود. 
مواد اوليه: تمام واحد‌هاي فولاد خليج فارس از گاز طبيعي به عنوان ماده احياكننده استفاده مي‌كنند بنابراين نيازي به واردات زغال‌سنگ در اين كشورها وجود ندارد. سنگ‌آهن مورد نياز از كشور‌هاي برزيل (كه در بحرين به گندله تبديل مي‌شود)، سوئد و استراليا تامين مي‌شود. هزينه جابه‌جايي مواد در اين گروه از شركت‌ها به دليل موقعيت جغرافيايي پايين است. قراضه مورد نياز از اروپا و آمريكا وارد مي‌شود. لازم به ذكر است چرخه فولاد- قراضه- فولاد در اين كشورها به دليل شرايط آب و هوايي و همچنين الگوي مصرف بسيار بالاتر از ايران است. ايران تنها كشور در منطقه خليج فارس است كه توليد‌كننده و حتي صادر‌كننده سنگ‌آهن به شمار مي‌رود با اين حال مواد اوليه براي ما هم يك چالش است البته با ابعادي ديگر. 
بزرگ‌ترين مجتمع توليد‌كننده فولاد در منطقه خليج فارس مجتمع فولاد مباركه است. فولاد خوزستان و ذوب‌آهن اصفهان نيز توليد‌كنندگان مهم اين منطقه هستند. در جنوب خليج فارس سه شركت الحديد عربستان سعودي، امارات استيل از امارات متحده عربي و قطر استيل از پادشاهي كوچك قطر، بزرگ ترين واحد‌هاي فولادي به شمار مي‌آيند. 
در اين ميان موضوعي كه در مورد صنايع فولاد جنوب خليج فارس بايد در نظر داشت اين است كه با وجود اينكه در شرايط فعلي توليد اين شركت‌ها بالا نيست اما از بالاترين پتانسيل رشد اين صنعت در جهان برخوردارند. به عبارت ديگر هيچ محدوديتي در شرايط كنوني براي توسعه صنعت فولاد در منطقه جنوب خليج فارس وجود ندارد. 


 صنايع فولاد قطر 
پادشاهي قطر كشور كوچكي است با آرزوهاي بزرگ. ميزان مصرف فولاد در قطر حدود 3ميليون تن در سال تخمين زده مي‌شود، به عبارت ديگر با وجود اينكه اين كشور هنوز يك كشور صنعتي به شمار نمي‌رود اما ميزان سرانه مصرف فولاد در اين كشور تنها در بخش ساختمان تقريبا 14برابر مصرف سرانه ايران در شرايط رونق اقتصادي در بخش ساختمان است. هرچند مصرف محصولات فولادي در صنايع نفت و گاز به دليل واردات قطعات فولادي توسط پيمانكاران خارجي به راحتي قابل محاسبه نيست. 
در شرايط فعلي حجم عمده مصرف داخلي كشور قطر محصولات ساختماني بوده، اما به دليل توسعه صنايع در اين كشور بازار محصولات تخت نيز در حال گسترش است. همان‌گونه كه اشاره شد حجم بسيار بالايي از فولادهاي خاص و معمولي به صورت تخت در تاسيسات دريايي اين كشور مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه در حال حاضر توسط پيمانكاران به‌طور مستقيم وارد و مورد استفاده قرار مي‌گيرد. 
عمده توليد فولاد قطر توسط قطر استيل يا كاسكو (Qasco) توليد مي‌شود. توليد فولاد قطر در حال حاضر 2 ميليون و 140 هزار تن فولاد خام است كه تقريبا نيمي از آن به ميلگرد تبديل مي‌شود.
كاسكو يك شركت با مالكيت 100 درصد دولتي و با حمايت نامحدود دولت اين كشور است. تعداد پرسنل اين شركت 1650 نفر يك مجموعه كامل محسوب مي‌شود كه از سنگ‌آهن تا محصول نهايي را در اختيار دارد. كاسكو از تكنولوژي ميدركس نيپون استيل ژاپن و مورگان آمريكا استفاده مي‌كند. 
موضوعي كه در مورد قطر استيل و همچنين ديگر واحد‌هاي بزرگ فولادي در جنوب خليج‌فارس قابل ذكر است اين است كه اين شركت تنها يك توليد‌كننده نيست بلكه تعيين سياست‌هاي توسعه ، واردات محصول نهايي مشابه و حتي قيمت گذاري مواد قراضه در اين كشور به طور غيررسمي به‌عهده اين شركت است يا حداقل نقش مهمي در آن ايفا مي‌كند.
به‌عنوان مثال با توجه به اينكه در شرايط كنوني توليدات كاسكو جوابگوي نياز اين كشور نيست بخشي از نياز كشور توسط اين شركت وارد مي‌شود و با پلاك قطر استيل به فروش مي‌رسد. 


 استاندارد فولاد در بازار خليج‌فارس
همه محصولاتي كه در بازار‌هاي جنوب خليج‌فارس عرضه مي‌شود بايد داراي گواهي‌نامه‌ معتبر جهاني باشند. استانداردهاي مورد قبول صنايع ساختماني در اين كشور‌ها بالاتر از ايران است. متاسفانه استاندارد فولاد‌هاي ساختماني در ايران عقب‌تر از بسياري از كشورها است. 


 و نگاهي به آينده 
صنايع فولاد منطقه خليج فارس سه راهبرد كلي را دنبال مي‌كنند:
1. تامين نياز كشور‌ها و خودكفايي: با وجود سابقه طولاني و انرژي ارزان هيچ يك از كشور‌هاي منطقه تا كنون به خودكفايي در تامين فولاد مورد نياز نرسيده‌اند، بنابراين توسعه فولاد در منطقه خليج فارس در آينده نيز ادامه دارد. 
2. افزايش توليد محصولات تخت: صنايع فولاد خليج فارس به جز عربستان سعودي، بيشتر به سمت توليد محصولات ساختماني تمايل دارد تا صنعتي. 
3. توليد ريل و مقاطع سنگين: هيچ يك از كشور‌هاي منطقه خليج فارس به توليد ريل نمي‌پردازند. همچنين با وجود توسعه صنعت ساختمان در اين منطقه تنها يك شركت مقاطع سنگين فولادي توليد مي‌كند. به نظر مي‌رسد در آينده افزايش توليد محصولات ساده متوقف و بخشي از ظرفيت منطقه به توليد مقاطع سنگين فولادي اختصاص خواهد يافت.