با وجود صادرات حدود 50 درصد سنگ آهن تولیدی کشور، حدود 30 درصد از فولاد مصرفی کشور در سالهای اخیر وارداتی بوده و این در حالی است که با فراوری همان حجم سنگ آهن صادراتی، امکان خودکفایی در تامین فولاد مصرفی کشور وجود دارد.
با بررسی اجمالی صادرات کشور در دهه گذشته متوجه می‌شویم که فروش مواد معدنی و کشاورزی به صورت خام یکی از بزرگترین مشکلات و معضلات اقتصادی ایران بوده است که اگر بستر فرآوری آنها در داخل کشور فراهم شود، ارزش افزوده بسیار بیشتری برای کشور به همراه خواهد داشت.
چندی قبل، سیاست‌ها و برنامه‌های کشور بریتانیا به عنوان یک کشور توسعه یافته و پیشرو در زمینه فرآوری منابع طبیعی داخلی و مقابله با خام فروشی در یادداشتی بررسی و مشاهده شد که راهکار اجرایی تحقق این هدف، برنامه‌ریزی مدون و ایجاد زیرساخت‌های فرآوری با کسب تکنولوژی روز و سپس ایجاد موانع برای جلوگیری از خام فروشی به صورت وضع تعرفه و سپس ممنوعیت خام فروشی است.
اکنون به بررسی قابلیت کشور در تولید سنگ آهن و معضل خام فروشی سنگ آهن به عنوان یک منبع بسیار غنی داخلی که بیشتر از سایر منابع طبیعی درگیر معضل خام فروشی است، می‌پردازیم.
قابلیت داخلی و معدنی ایران در تولید سنگ آهن
با وجود بهره مندی گستره ایران از منابع عظیم کشاورزی و معدنی، متاسفانه زمینه‌های استفاده بهینه از آنها در کشور فراهم نشده است.
با نگاهی گذرا بر لیست صادرات غیر نفتی ایران در ۱۰ سال گذشته متوجه می‌شویم که مواد خام کشاورزی و معدنی بخش بزرگی از صادرات کشورمان به کشورهایی همچون چین، عراق، امارات متحده عربی و پاکستان را تشکیل می‌دهد. در این بین سنگ آهن بیشترین مقدار وزنی را از این حیث در بین سنگ‌های معدنی فلزی داراست.
بررس های کارشناسی و اکتشافات انجام شده نشان می دهد که ایران از نظر ذخایر قطعی سنگ آهن در رتبه یازدهم جهانی قرار دارد. اکتشافاتی که تاکنون در کشور انجام شده است نشاندهنده وجود ۲٫۵ میلیارد تن ذخایر قطعی و ۴٫۵ میلیارد تن ذخایر احتمالی است و با برنامه های جدید اکتشافی در دست انجام، امکان افزایش ذخایر سنگ آهن کشور وجود دارد.
ذخایر قطعی سنگ آهن در جهان حدود ۱۷۰ میلیارد تن برآورد شده است و ایران با داشتن ۲٫۵ میلیارد تن ذخیره قطعی (موجود) سنگ آهن، ۱٫۴ درصد ذخیره جهان را در اختیار دارد. با وجود این منابع عظیم معدنی سنگ آهن و صادرات بخش زیادی از سنگ آهن تولیدی کشور، حدود 30 درصد از فولاد مصرفی کشور در سال های اخیر وارداتی بوده است و این در حالی است که با فراوری همان حجم سنگ آهن صادراتی امکان خودکفایی در تامین فولاد مصرفی کشور وجود دارد.
آمار خام فروشی سنگ آهن در سالهای اخیر
در سال ۱۳۹۲ از حدود ۴۸ میلیون تن سنگ آهن تولید شده در کشور، تنها ۵۰ درصد آن به مصرف داخلی رسید و بقیه آن عمدتا به چین صادر شد.
در ۱۰ سال گذشته رشد صادرات سنگ آهن از رشد تولید فولاد بسیار بیشتر بوده است و سالانه به صورت میانگین ۳٫۵ میلیون تن فولاد خام وارد کشور شده است. این در حالی است که فرآوری سنگ آهن ارزش افزوده بسیار بالاتری برای کشور دارد.
سنگ آهن خام با عیار خوب در بندرعباس به قیمت هر تن ۵۰ دلار به فروش می رسد در حالی که قیمت کنسانتره، گندله و فولاد به ترتیب بالغ بر ۱۰۰، ۱۳۰ و ۶۰۰ دلار است. با توجه به این موضوع، وقتی می توان سازوکاری در کشور طراحی نمود که به مرور زمان عمده سنگ آهن را در داخل فراوری شده و با ارزش افزوده بالا صادر شود، مسلما حرکت به این سمت، عقلانی‌تر به نظر می‌رسد.
علاوه بر این، فرآوری منابع طبیعی داخلی، کشور را توانمند و چرخه کسب و کار را فعال و وابستگی ما به دیگر کشورها را کم میکند. به عنوان مثال، در مورد همین سنگ آهن، مواد خام کشور ما با قیمتی پایین صادر می شود ولی مشتقات آن که نیاز اصلی صنایع است با قیمتی به مراتب بالاتر از کشورهای دیگر وارد می شود که این امر سبب وابستگی صنایع به واردات و تبدیل کشور ما به کشوری منفعل می شود و این در حالی است که با پرهیز از خام فروشی شاهد پیشرفت کشور در جهان خواهیم بود.
خوشبختانه، اخیرا محمدرضا نعمت زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت در جمع مدیران و کارکنان شرکت فولاد ایرانیان، اظهارکرد: شکوفایی اقتصاد ملی در جلوگیری از خام فروشی و مواد اولیه معدنی است و باید با تلاش مضاعف از خام فروشی جلوگیری و زمینه زنجیره تولید برای فولاد فراهم شود. باید بخش خام فروشی متوقف و در ۳ شیفت کاری صنایع تبدیلی ایجاد شود تا ابتدا زنجیره تولید گندله سازی و سپس آهن اسفنجی و بعد از آن فولاد فراهم شود. که نویدبخش سیاست‌ها و برنامه‌های پیگیرانه و مدون وزارت صنعت و معدن برای حل این معضل است.