تاکنون ارزش آب در محاسبات اقتصادی پروژه‌های صنعتی و حتی کشاورزی به عنوان یک عامل مهم به حساب نمی‌آمد. شاید کمتر کارشناسی را سراغ داشته باشیم که در زمان تصمیم‌گیری برای ایجاد یک طرح صنعتی یا به وجود آوردن یک شهرک صنعتی متذکر شده باشد که آن منطقه در آینده با مشکل کم آبی مواجه خواهد شد؛ زیرا کم آبی در پیش روی کشور است یا وضعیت آب در آن منطقه مزیت نسبی صنعت موردنظر را از بین خواهد برد.
در حال حاضر یکی از معضلات صنایع معدنی ما این است که در زیرساخت‌هایی مثل آب یا برق دچار مشکل هستند. از آنجایی که ایران در منطقه خشک و کم آبی قرار گرفته برای بهره‌وری از ۶۴ ماده کانی دچار مشکلات اساسی است. خشکسالی‌های سال‌های اخیر هم مزید برعلت شده و باعث گردیده این مشکل دامن فولادی‌ها را بگیرد به طوری‌که فولاد مبارکه یا ذوب‌آهن اصفهان هم‌اکنون متهم ردیف اول خشکی و بی‌آبی زاینده‌رود شناخته شده‌اند. این در حالی است که بازهم این فولادی‌ها هستند که پیش قدم شده و با ارائه طرح‌های نوین در تلاش به کاهش مصرف آب هستند.
مدار بسته آب
بهرام سبحانی مدیرعامل فولاد مبارکه در خصوص شناخته شدن فولادی‌ها به عنوان عامل خشک شدن زاینده رود و اقدامات صورت گرفته گفت: ما برای آب موردنیاز ساخت محصولات فولادی، اقدام به ایجاد یک مدار بسته آب کرده‌ایم که در این مدار بسته، آب چرخه مصرف خود را می‌گذراند و سپس تصفیه می‌شود و آب تصفیه شده مجددا در چرخه مصرف قرار می‌گیرد به این شکل آب مصرفی صنعت فولاد مبارکه دورریز ندارد.
وی اضافه کرد: برای تولید هر کیلو فولاد به ۸ لیتر آب نیاز است و طبق قراردادهای اولیه ما برای تولید ۲/۴ میلیون تن فولاد اجازه برداشت ۴۰ میلیون متر مکعب آب را داشتیم اما با اجرای این طرح‌ها که از سال‌ها پیش مد نظر ما بوده و به تدریج اجرا شده است در حال حاضر تولید فولاد به 5.5 میلیون تن رسیده اما مصرف آب به ۲۳ میلیون تن کاهش پیدا کرده است.
وی تصریح کرد: اگر نسبت بگیرید می‌بینید صرفه‌جویی حاصل از اجرای طرح بازیافت آب مصرفی به بیش از ۶۰ درصد رسیده است.
ما هم نگران زاینده رود هستیم
سبحانی با بیان اینکه ظرفیت رودخانه زاینده‌رود یک‌میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب است افزود: با احتساب برداشت ۲۳ میلیون مترمکعبی فولاد مبارکه در هر سال، حدود ۱/۵ درصد کل ظرفیت زاینده‌رود به فولاد مبارکه وارد می‌شود که این مقدار بسیار ناچیز است. بنابراین بسیار کم‌لطفی خواهد بود که صنایع کشور را به‌عنوان غول‌های مصرف‌کننده آب معرفی کنیم.
بهرام سبحانی، مدیرعامل فولاد مبارکه اصفهان گفت: با این حال تمامی کارکنان فولاد مبارکه وظیفه دارند، به‌عنوان یک مسئول، مباحث مربوط به راهکارهای ارتقای سیستم‌های زیست محیطی را در شرکت دنبال کنند. وی افزود: توجه به استانداردهای زیست‌محیطی در فولاد مبارکه نه فقط یک الزام، بلکه رویکردی اخلاقی و وجدانی است.
مدیرعامل‌فولاد مبارکه با اشاره به اقدامات صورت گرفته در شرکت فولاد مبارکه در زمینه کاهش مصرف آب اظهار کرد: این شرکت با اجرای طرح‌های بسیار کارآمد در این زمینه به موفقیت‌های خوبی دست یافته تا جایی که قرار بود طبق قرارداد اولیه برای تولید ۲/۴ میلیون تن در این شرکت ۴۰ میلیون مترمکعب آب تا پایان خط نورد سرد بدون داشتن خطوط رنگی، گالوانیزه و قلع‌اندود از رودخانه زاینده‌رود برداشت شود اما این شرکت با وجود احداث و بهره‌برداری از خطوط گالوانیزه، رنگی و قلع‌اندود و به‌طور کلی با اجرای همه طرح‌های توسعه خود برداشت آب را با تولید ۵/۲ میلیون تن به ۲۳ میلیون مترمکعب کاهش داده است که این کاهش ۶۴ درصدی موفقیتی بزرگ است و به الگویی خردمندانه برای سایر صنایع به‌ویژه صنعت فولاد کشور مبدل شده است.
وی ادامه داد: خشکسالی زاینده رود یک بحث ملی و باعث تاسف همگان است اما این موضوع خیلی به ما مربوط نمی‌شود چون مصرف ما تنها کمی بیش از یک درصد کل آب زاینده رود است. ۹۲درصد از آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و سهم بخش عمومی ۴ درصد و بخش صنعت تنها ۵ درصد است در حالی که در بخش کشاورزی ۳۰ درصد اتلاف و هدر رفت آب داریم که اگر با بهینه‌سازی مصرف آب در این بخش فقط ۱۰ درصد از هدر رفت آب را کم کنیم بیشتر از کل مصرف بخش عمومی و صنعت صرفه‌جویی کرده‌ایم و این کشور را از خشکسالی نجات داده‌ایم.
وی اظهار کرد: با این حال ما هم معتقدیم هر جا خشکسالی است نباید باری را بر دوش مصرف بگذاریم. طبیعی است زاینده‌رود هم همین وضعیت را دارد و ما با صرف سرمایه‌گذاری‌های کلان طی ۱۰ سال گذشته توانستیم چرخه تصفیه آب را تکمیل کنیم و می‌توانیم این تجربه را در اختیار سایر صنایعی که مایل باشند قرار دهیم. اگر چه تکنولوژی غیرقابل دسترسی در آن به کار نرفته ولی به سرمایه‌گذاری‌های کلان نیاز دارد. وی انتقال آب به پروژه‌های فولادی از دریاهای آزاد یا انتقال پروژه‌های فولادی آینده را در کنار دریا امکانپذیر خواند و گفت بسته به شرایط و موقعیت کارخانه‌ها و اقلیم هر دو روش می‌تواند استفاده شود ولی درباره این بحث کارشناسان باید اظهار نظر بکنند.
تولید تا کنسانتره و گندله
اما تمامی کارشناسان معتقدند این روش در تمامی پروژه‌های تولید فولاد امکانپذیر نیست.
رسول خلیفه سلطان دبیرانجمن تولیدکنندگان فولاد در این خصوص به می‌گوید: برخی پروژه‌های فولادی به دلیل قرار گرفتن منطقه در خشکسالی‌های شدید و طولانی، چاره‌ای جز به کار بستن روش‌های کاهش مصرف آب ندارند چون ادامه حیات تولیدشان به این بستگی دارد که آب کمتری مصرف کنند.
وی ادامه داد: برخی کارخانجات فولادی که در کنار آب قرار گرفته‌اند مثل فولاد خوزستان، عملا با چنین مشکلاتی روبه‌رو نیستند و بسیاری از پروژه‌های فولاد دیگر به دلیل حجم کم تولید، توان سرمایه‌گذاری‌های کلان برای به وجود آوردن چرخه تصفیه آب را ندارند. و نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم تمامی طرح‌های فولادی از چنین فناوری استفاده کنند.
وی با اشاره به اینکه فولاد مبارکه در نقطه بحرانی خشکسالی قرار دارد اضافه کرد: مگر صنعت چند درصد کل آب کشور را مصرف میکند؟ اگر قرار باشد صرفه‌جویی انجام گیرد باید در خصوص طراحی طرح‌های صنعتی جدید باشد.
وی تصریح کرد: طرح‌های فولادی اردکان، سیرجان، سبزوار و ... در مناطقی قرار گرفته و جانمایی شده‌اند که کم‌آب هستند و در آینده دچار مشکل می‌شوند بهترین کار این است که کارخانجاتی از این دست تا مرحله تولید کنسانتره و گندله پیش بروند و تکمیل شوند تا نیازی به مصرف آب نداشته باشند.
خلیفه سلطان با بیان اینکه قبل از احداث طرح‌هایی از این دست باید برای منابع آبی مورد نیازش فکری بشود، گفت: بهترین کار این است که اینگونه طرح‌ها در کنار دریا احداث شوند، کشور ما به آب‌های آزاد دسترسی دارد و بهتر است کارخانجات فولاد کوچک که در مناطق خشک و کم‌آب واقع شده‌اند به تولید گندله بپردازند و سپس این بار به کنار مرزهای آبی منتقل و تبدیل به فولاد شود کاری که در تمام دنیا در حال انجام است. این کار یک مزیت دیگر هم دارد و آن این است که برای صادرات محصولات فولادی با مشکل کمتری مواجه هستیم. تمامی شهرهای جنوبی کشور که در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان قرار گرفته‌اند این قابلیت را دارند که میزبان طرح‌های فولادی جدید باشند.
آمایش سرزمین
حسین گروسی عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی نیز درباره مشکلات صنعت فولاد کشور که به دلیل کمبود آب تنها از ۴۰ درصد ظرفیت آن استفاده می‌شود، اظهار داشت: دلیل این مسئله عدم انجام آمایش سرزمین و موقعیت‌یابی نامناسب برای ایجاد صنایع است.
این نماینده مجلس گفت: بارها در جلسات مختلف از جمله جلسات کمیسیون تاکید داشته‌ایم که برای استفاده درست از ظرفیت منابع کشور باید دو موضوع را در نظر بگیریم که یکی استراتژی صنعت است یعنی اینکه در چه صنایعی ما استعداد و ظرفیت داریم و دوم موضوع آمایش سرزمین است که به ما می‌گوید کجا صنایع را ایجاد کنیم.
وی با اشاره به اینکه فولاد، آب‌بری زیادی دارد و باید در حوزه جنوب کشور مثلا خلیج‌فارس ایجاد شود، تاکید کرد: در حال حاضر نمی‌شود فولاد اصفهان را برای رفع مشکل آب جابه‌جا کرد اما در طرح‌های جدید باید جایی سرمایه‌گذاری کنیم که برای تامین آب آن مشکل نداشته باشیم.
گروسی با اشاره به اینکه دولت باید آمایش سرزمین را در ایجاد طرح‌ها و پروژه‌ها در نظر بگیرد، گفت: هر استانی یک قابلیتی دارد و باید بررسی شود کدام استان برای فولاد مناسب است و کدام استان‌ها برای گردشگری یا صنعت چوب و دیگر صنایع.
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه قرار است ۸ طرح فولادی در کشور ایجاد شود، عنوان کرد: در بحث آمایش سرزمین باید برنامه‌ریزی بلندمدت صورت بگیرد و افق ۲۰ سال یا بیشتر در نظر گرفته شود.
محمدرضا فولادگر، عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی نیز درباره مشکل آب صنایع فولاد کشور و استفاده نکردن از ۶۰ درصد ظرفیت آن به دلیل کمبود آب اظهار کرد: در فولاد مبارکه اصفهان در دوره‌های خاصی از سال که دسترسی به آب کم می‌شود از ۴۰ درصد ظرفیتی آن استفاده می‌شود اما در سایر ایام سال که دسترسی به آب فراهم باشد از همه ظرفیت آن استفاده می‌شود.
فولادگر ادامه داد: بقیه صنایع فولاد کشور به خاطر کمبود آب نمی‌توانند از تمام ظرفیت‌شان استفاده کنند؛ برخی از صنایع مهم که قرار است راه بیفتند مشکل کمبود آب دارند.
این نماینده مجلس تاکید کرد: ما باید بحث آمایش سرزمین که مقدمه آمایش صنعت هست را انجام دهیم. برنامه آمایش سرزمین که باید برای برنامه چهارم توسعه انجام می‌شد به همین منظور است.
وی با بیان اینکه ما کشور کم‌آبی در دنیا هستیم، یادآور شد: معادن ما هم در مناطق خشک واقع شده‌اند؛ در چنین شرایطی باید سراغ راه‌حل‌هایی رفت که مصرف آب در آنجا کمتر و بهینه باشد یا اینکه مثل خیلی از کشورهای دنیا که فولادشان را در کنار دریا ایجاد می‌کنند ما هم صنایع فولادی را در نزدیکی دریاها ایجاد کنیم مثل کره و ژاپن.
نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه ذوب‌آهن اصفهان به دلیل نزدیکی به زاینده‌رود و فولاد خوزستان به دلیل استفاده از آب کارون در این مناطق ایجاد شده است، گفت: فولاد مبارکه نیز قرار بود در کنار سواحل دریا ایجاد شود اما به دلیل مسائل امنیتی در مبارکه ایجاد شد.
وی افزود: این نشان می‌دهد ما یک کار آمایشی انجام نداده‌ایم یعنی یا باید کشور ما مشکل آب نداشته باشد یا وقتی دارد، باید دقت کرد محل احداث این صنایع کجا باشد.
فولادگر با بیان اینکه طرح‌هایی برای جبران کمبود آب صنایع فولاد وجود دارد، گفت: چرخش آب، استفاده از بازیافت آب و بهینه کردن مصرف آب از جمله راه‌حل‌هایی است که در حال حاضر می‌تواند مشکل اصفهان را که به کم‌آبی شدید دچار است تا حدودی رفع کند.
دولت بی‌تفاوت نیست
مهدی کرباسیان، رییس هیات عامل ایمیدرو چندی پیش اعلام کرد کارخانه‌های فولاد نیاز مبرم به آب دارند و برای کمبود آب باید تمهیدات مناسبی اندیشیده شود که یکی از این تمهیدات می‌تواند استفاده چندباره از آب در کارخانه‌های فولادی باشد.
معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت بر لزوم مکان‌یابی صحیح برای اجرای طرح‌های فولادی تاکید کرد و افزود: ایران خاستگاه و پایگاه توسعه‌ای صنعت فولاد است و دولت نسبت به سرنوشت مجموعه‌های فولادی بی‌تفاوت نیست.
کرباسیان از نهایی شدن طرح جامع فولاد خبر داد و گفت: با ایجاد کارخانه‌های جدید فولاد در بندرعباس و مناطق نزدیک به دریا می‌توان در تولید فولاد خودکفا شد و از سویی بحران کمبود آب برای صنعت فولاد را پشت سر گذاشت.
وی با بیان اینکه یکی از فعالیت‌های ایمیدرو، حل مشکل کم‌آبی واحدهای فولادی است، افزود: چنانچه فناوری برخی از واحدهای فولادی قدیمی تغییر کند، این مسئله ما را به سمت کاهش مصرف آب هدایت میکند.
کرباسیان در عین حال مدیریت مصارف آب کشاورزی را یکی از راهکارها عنوان کرد و گفت: چنانچه در بخش کشاورزی به میزان ۱۰ درصد مصرف آب بهبود یابد، می‌توان پروژه‌های جدید صنعتی را در شهرهای مختلف تعریف کرد.