برای بررسی چشم‌انداز وضعیت فولاد در کوتاه و بلندمدت به بررسی عواملی که مانع تحول در صنعت فولاد می‌شوند می‌پردازم که به‌طور کلی بسیاری از چالش‌هایی که مانع تحول صنعت فولاد در کشور می‌شوند ناشی از تسلط کامل دولت بر بخش‌هایی است که در ارتباط مستقیم با این صنعت قرار گرفته‌اند و رویکردی غیراصولی بدون درنظر گرفتن زیر ساخت‌های مورد نیاز مشکلاتی را فراهم می‌آورد. با توجه به روند عرضه و تقاضا باید فرصت‌های پیش روی صنعت فولاد شناسایی و با توجه به پیش‌بینی‌ها، شرکت‌ها جایگاه واقعی خود را پیدا کرده و بتوانند به دور از رویا پردازی برای سال‌های آینده برنامه‌ریزی منعطفی انجام دهند. صنعت فولاد یکی از موتورهای محرک توسعه اقتصادی کشورها در سراسر جهان به‌شمار می‌رود. علاوه‌بر نقش برجسته صنعت فولاد در توسعه‌یافتگی کشورها، تاثیر بسزای این صنعت در ایجاد اشتغال نیز غیرقابل انکار است. باتوجه به جایگاه فولاد در تامین محصول کلیدی صنایعی همچون اتومبیل، ساخت، حمل‌ونقل وبرق، صنعت فولاد منبع اشتغال بیش از 50 میلیون نفر در جهان به‌شمار می‌رود.
روند عرضه و تقاضا در سال‌های اخیر
میزان تولید فولاد دنیا در سال 2015 با 3 درصد کاهش مواجه شد، اما این روند در حال تغییر است. انجمن جهانی فولاد در گزارشی اعلام کرد که از سرعت کاهش تولید در سال 2016 کم شده و در سال 2017 شاهد رشد تولید خواهیم بود. کاهش قیمت کالاها (کامودیتی) شامل نفت و مواد معدنی که تامین‌کننده بودجه توسعه‌ای بسیاری از کشورهای صادرکننده است، از عوامل کاهش تقاضای فولاد در سال جاری است. طبق گزارش انجمن جهانی فولاد، تقاضا درسال 2016 به 1488 میلیون تن (منفی 8/ 0 درصد) و درسال 2017 به 1494 میلیون تن (مثبت 4/ 0 درصد) خواهد رسید. طی سال‌های اخیر تولید فولاد خام در جهان روند صعودی داشته است. به‌رغم افزایش تولید طی سال‌های اخیر، میزان صادرات و واردات محصولات فولادی در جهان از سال 2011 با روند کاهشی رو به رو بوده و در بین همسایگان ایران، ترکیه با رشد 3/ 3 درصدی و 2/ 3 درصدی تقاضا در سال 2016 و 2017 وضعیت مطلوبی دارد. به علاوه رشد تقاضای هند نیز در 2 سال آینده 4/ 5 درصد خواهد بود. سال گذشته ایران 4/ 3 میلیون تن صادرات محصولات فولادی داشته است و امسال برای صادرات حدود 6 میلیون تن فولاد برنامه‌ریزی شده است. این در حالی است که رشد میانگین تولید فولاد جهان دو و نیم درصد بود که آن نیز مرهون افزایش تولید چین است. به علت افزایش تولید چین و پایین آمدن ارزش پول کشورهایی از جمله روسیه بازار صادرات برای این کشورها صرفه اقتصادی یافت و بر این اساس هجوم سنگینی به 43 کشور فولادساز شد.
زنجیره ارزش و روند سوددهی
با توجه به زنجیره تولید فولاد و عدم هماهنگی در این چرخه و احداث کارخانه‌های تولید فولاد در حال حاضر بازار گندله سنگ‌آهن وضعیت مطلوب و سوددهی دارد و تولید در این حوزه دارای صرفه اقتصادی است. دو عامل زیر نیز سوددهی را بهبود می‌بخشند: اول اینکه در سال‌های 2015 و 2016 نابسامانی مالی شرکت‌های فولادی در بسیاری موارد آنقدر قابل توجه بوده که تعداد زیادی از کارخانه‌های فولادی کوچک حذف شده یا در حال حذف شدن هستند. دوم آنکه شرکت‌های فولادی که مواد خام فولادسازان را به قیمت بازار خریداری می‌کنند رقابت‌پذیر شده و تا سال 2018 وضعیت بهتری نیز خواهند داشت، به‌دلیل اینکه عرضه مازاد مواد مذکور جز برخی مواد مانند گندله بسیار زیاد خواهد بود. در روند سوددهی بازار فولاد، عرضه و تقاضا، دولتی یا خصوصی بودن پروژه نیز بسیار تاثیرگذار خواهد بود. در برخی موارد نیز تفکرات دولتی حاکم بر شرکت‌های خصوصی مزید بر عقب‌ماندگی پروژه‌ها و عدم توان رقابت‌پذیری در بازار جهانی می‌شود. چه بسیار پروژه‌هایی که توسط شرکت‌های دولتی شروع و هنوز ناتمام مانده، ولی شرکت‌های خصوصی که چند سال بعد استارت زده شدند به بهره‌برداری و تولید محصول رسیده‌اند. پیش‌بینی انجمن جهانی آهن و فولاد در خصوص چشم‌انداز تولید فولاد جهانی به این صورت اعلام شده که در سال 2016، تولید با 3 میلیون تن کاهش به 1635 میلیون تن می‌رسد. در سال 2017، تولید با افزایش 44 میلیون به 1679 میلیون تن خواهد رسید. با این فرض که سرمایه‌گذاری در بخش دارایی ثابت که در خارج از چین صرف می‌شود بنابراین تقاضای فولاد افزایش می‌یابد.
فرصت‌های پیش رو در حاشیه صنعت فولاد
با توجه به تعدد پروژه‌ها و کارخانه‌های تولید فولاد در حال حاضر و در چند سال آینده، شرکت‌هایی که در راستای این صنعت در زمینه راه‌اندازی، بهره‌برداری، تعمیر و نگهداری و سایر موارد مرتبط ایجاد شود در یک بازه زمانی 20ساله بسیار سودآور و دارای توجیه اقتصادی خواهد بود.
مکان‌یابی و چشم‌انداز شرکت‌های تولیدکننده شمش فولاد در سال 1395
موارد متعددی بر چشم‌انداز شرکت‌های تولیدکننده شمش فولاد تاثیرگذار است که مهم‌ترین آنها در زیر آمده است:
1- ساختار تقاضا: معمولا ساختار تقاضا در شرکت‌های فولادی به‌صورتB2B Business-to- Business) به معنای معاملات تجاری بین تجار) است و به همین دلیل اثر رکود و عدم نقدینگی کاملا نمایان است و ساختار تقاضا اوضاع مناسبی را پیش‌بینی نمی‌کند و اغلب معاملات به‌صورت تهاتری (کالا در مقابل کالا) انجام می‌شود.
2- ارتباطات: به‌دلیل داشتن روابط قوی شرکت‌های فولادی در صنعت با دولت و بانک‌ها می‌تواند جزو نقاط مثبت و از مزیت‌های شرکت‌های فولادی در نظر گرفته شود.
3-منابع درآمدی شرکت: اغلب شرکت‌های فولادی، به‌جز شرکت‌هایی که امکان و فرصت صادرات دارند به‌دلیل قیمت تمام‌شده بالا و تمرکز نداشتن روی بازارهای صادراتی منابع درآمدی و مالی‌شان براساس ریال بوده و کمتر به صورت ارزی است و این جزو نقاط بهبود بوده و نگران‌کننده است.
4-منابع ورودی شرکت: پروژه و طرح‌های فولادی که در حال احداث بوده یا به بهره‌برداری رسیده‌اند یا کارخانه‌هایی که مواد اولیه را به‌صورت ارزی خرید می‌کنند، به‌دلیل خرید‌های ارزی و نوسان قیمت ارز و HEDGE نکردن قراردادها با ضرر زیادی روبه‌رو شده و هزینه‌های هنگفتی را متحمل می‌شوند که در برآورد اولیه نبوده است.
5- ساختار بازار:کارخانه‌های فولاد به‌دلیل قیمت جهانی فولاد متاثر از رقابت جهانی خواهند بود و دارای ساختار بازاری با رقابت کامل هستند.
6- کشش‌پذیری: شمش فولاد جزو محصولاتی است که کشش‌پذیری بالایی دارد.
7- ناکامی‌هایی از گذشته: امسال در شرکت‌های فولادی پیشنهاد می‌شود به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا پرونده‌های باز گذشته به سرانجام رسیده و بسته شوند ازجمله بیمه، مالیات و سایر موارد.
آنچه گفته شد گویای اهمیت صنعت فولاد در رشد و توسعه کشورها است و بنابر پیش‌بینی‌های سازمان‌های بین‌المللی تقاضای جهانی فولاد برای چند دهه آینده رو به افزایش خواهد بود. رشد تقاضای فولاد در بلندمدت می‌تواند مورد توجه سرمایه‌گذاران این صنعت به‌ویژه سرمایه‌گذاران بخش خصوصی قرار گیرد. بسیاری از کشورهای شرق آسیا از جمله چین، ژاپن وکره‌جنوبی به‌رغم عدم امکان دسترسی به مواد اولیه و منابع طبیعی در کشور خود به تولید فولاد مبادرت کرده‌اند و هم‌اکنون جزو بزرگ‌ترین تولیدکنندگان فولاد جهان به شمار می‌آیند. کشورهای پیشرفته به واسطه دارا بودن تکنولوژی برتر از انرژی کمتری برای تولید فولاد خود استفاده می‌کنند. در ایران مصرف انرژی به واسطه هر واحد تولید فولاد 8/ 1 برابر متوسط جهان است که باید برای اصلاح آن برنامه‌ریزی کرد.مساله حمل‌ونقل موضوع دیگری است که در افزایش بهره‌وری صنعت فولاد کشور حائز اهمیت است. به نظر می‌رسد بهره‌برداری مطلوب از آنها به‌ویژه در زمینه حمل‌ونقل ریلی انجام نشده و حمل و تخلیه فولاد را از معادن با مشکل رو به رو ساخته است.
نبود سیستم‌های تخلیه در واحد‌های تولید فولاد، وجود سیستم‌های بارگیری سنتی در برخی از این واحدها و کمبود نیروی کشش (لکوموتیو) از جمله دلایل پایین بودن بهره‌وری در این قسمت است و باید برنامه مدونی برای آن داشت. دانش فنی بالا در رابطه با محصول و سیاست‌های منظم و حرفه‌ای در خرید محصول از ویژگی‌های خریداران کالاهای صنعتی است؛ از این‌رو عرضه‌کنندگانی که به ویژگی‌های فنی محصول و کیفیت و ثبات آن توجه نکنند انتخاب نمی‌شوند و این در حالی است که سرعت تغییرات تکنولوژی در صنایع فولادی نسبتا پایین است. شناسایی نیازهای حال و آینده مصرف‌کنندگان و صنایع بالا و پایین‌دستی از اولویت‌های بازاریابی و تضمین‌کننده روند تولید و توسعه شرکت‌های فولادسازی است. یکی از مشکلات اساسی صنعت فولاد کشور در حوزه بازاریابی بین‌المللی نداشتن ثبات در استراتژی‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی بوده که باعث شده عملا فعالیت‌های بازاریابی انجام‌شده در بازار هدف و ارتباطات ایجادشده بی‌اثر و کمرنگ شوند و رقبا به‌راحتی عرصه را به دست گیرند که با وجود برجام این موضوع کاهش یافت و تقریبا مشکل مرتفع شد.
بهروز سعید
مدیر کمیته صادرات و واردات اتاق بازرگانی کرمان
منبع:دنیای اقتصاد