صاحب‌نظران بر این نکته اذعان دارند که بورس‌ها آینه اقتصاد کشورها هستند، بورس کالای ایران موفق شده با پشت سر گذاشتن برخی مشکلات به موفقیت‌های بی‌شماری دست یابد و به رغم فضای سنتی بازار ایران، استفاده از ابزارهای مالی جدید را گسترش دهد. با توجه به این موارد در گفت‌وگویی با دکتر حامد سلطانی‌نژاد مدیرعامل بورس کالای ایران به بررسی نقاط قوت و ضعف این بازار رسمی پرداختیم.
ارزیابی بورس کالا از عدم حضور شرکت‌های بخش خصوصی در بورس چه بوده و با وجود گذشت بیش از 13 سال از معاملات در رینگ فلزی آیا این مساله آسیب‌شناسی شده است؟
بحث آسیب‌شناسی خلأ حضور شرکت‌ها در بورس کالا را بارها انجام دادیم؛ باید به این نکته توجه داشته باشیم که هر صنعتی با صنعت دیگر متفاوت است؛ به این معنی که باید به پتروشیمی نگاه دیگری داشته باشیم و وضعیت فلزات نیز متفاوت است، حوزه فرآورده‌های نفتی نیز مسائل خاص خود را دارد. نیاز همه صنایع را نمی‌شود با یک مدل در بورس برطرف کرد. به همین دلیل در دوره مدیریت جدید بورس کالا سعی کردیم نیازها و چالش‌های بخش‌های مختلف را به‌تناسب همان بخش در نظر بگیریم، تا آنچه شرکت‌ها انتظار دارند بازار برای آنها فراهم کند، بورس برای آنها ایجاد کند.درخصوص برخی اظهار‌نظرها مبنی بر اینکه «بود و نبود» بورس مهم نیست باید عنوان کرد زمانی می‌توان از شفافیت اقتصادی صحبت کرد که در این اقتصاد تمامی ارکان، شفافیت داشته باشد؛ قوانین سختگیرانه‌ای در این حوزه وجود دارد که در آن قوانین آنتی‌دامپینگ، رقابت، تراست و آنتی تراست ملاحظه می‌شود. در این اقتصاد کسی حق ندارد کالای خودش را با شرایط غیرهمسان به دیگران بفروشد و در صورت این اقدام، بالاترین مجازات‌ها را در پی دارد. بنابراین وقتی از این اقتصاد صحبت می‌کنیم، تفاوت چندانی ندارد بورس باشد یا نباشد چرا که سیستم به قدری شفاف است که خواه یا ناخواه عملکرد شفافی دارد.
اما اینکه انتقاد می‌شود چرا برخی محصول خود را در بورس عرضه نمی‌کنند و چرا برخی فعالان بخش خصوصی در بورس حضور پیدا نمی‌کنند؟ پاسخ من به این پرسش بسیار روشن است؛ بیرون از بورس، فضا قدری مبهم است و این ابهام برای برخی از فعالان مطلوب بوده و از این حیث تمایلی به حضور در بورس ندارند. به این معنی که خیلی از افراد از شفافیت فراری هستند و این عدم شفافیت در خارج از بورس یافت می‌شود. باید به این نکته توجه داشت که بسیاری از شرکت‌های بخش خصوصی بعد از ایجاد بورس تاسیس شدند و تا قبل از آن به دلیل همین عدم شفافیت و عدم اطمینان از تامین مواد اولیه اصلا وجود نداشتند.تولیدکنندگان بخش خصوصی با حضور در بورس می‌توانند محصول خود را در شرایط رقابتی به فروش رسانده و از همین رو نمی‌توان به قیمتی که کشف می‌شود معترض شد، چرا‌که در رقابت و در فضایی شفاف مشخص می‌شود. اعتراض تنها زمانی وارد است که تمامی تقاضا در مقابل تمامی عرضه قرار نمی‌گیرد و قیمت در شرایط رقابتی ناعادلانه کشف می‌شود.
برخی دریافت ضمانت‌های اجرایی سنگین از سوی بورس را عامل عدم اقبال از سوی بخش خصوصی عنوان می‌کنند، این موضوع صحت دارد؟
درخصوص ضمانت‌ها وقتی قراردادی دوجانبه منعقد می‌شود، هزینه‌های تامین ضمانت‌ها بالا می‌رود به این معنی که علاوه بر هزینه‌های تامین مالی هزینه‌های ایفای تعهدات نیز وجود دارد و هماهنگ با هم افزایش می‌یابند.بورس کالا به منظور رفاه حال طرفین معاملات بورسی از آنها ضمانت اخذ می‌کنند حتی برای اینکه شرایط را برای عرضه‌کنندگان محصولات در بورس تسهیل کنیم، راهی را میسر کردیم تا بدون سپردن ضمانت‌های لازم و بانکی تنها در صورت تحویل کالا به مشتری، وجه کالا طی همین مدت به‌عنوان ضمانت در نظر گرفته شده و پس از تحویل کالا، وجه معامله آزاد شود.ضمانت‌ها در قراردادهای دوجانبه عموما باید ضمانت بانکی باشد؛ درحالی که در بورس کالا ضمانت‌ها را متنوع کرده و از شرکت‌های دولتی و شبه‌دولتی نامه دولتی به جای ضمانت اخذ شد. همچنین برای تامین مالی شرکت‌ها شرایط سلف فروشی فراهم شد و به‌عنوان ضمانت نیز سهام و اوراق بهادار را نیز می‌پذیریم.
علاوه بر شفافیت‌های معاملات در تالار بورس،چه اقداماتی در این راستا انجام شده است؟
معتقدم باید شبکه‌های فروش وتوزیع کالا را تقویت کنیم تا به این شکل شفافیت ایجاد کرده و برای آنها که خارج از این شبکه‌ها فعالیت می‌کنند مجازات‌های سنگین در نظر گرفت.اخیرا در بورس با شرکت‌هایی مواجه شدیم که در ابعاد خیلی بالا خرید می‌کردند این در حالی است که ظرفیت این شرکت‌ها کمتر از میزان خرید بود، با تکرار این موضوع بر آن شدیم تا بازدیدی از کارخانه مورد نظر داشته باشیم، اما با پیگیری متوجه شدیم که اصلا کارخانه‌ای وجود ندارد. وقتی شفافیت به‌وجود می‌آید تیرگی‌ها خود را سریع تر نشان می‌دهد و دلیل اینکه با بورس مخالفت می‌شود بیش از 90 درصد موارد همین است، بورس سعی کرده که در بخش شفافیت مسامحه نکند. بعضی‌ها می‌گویند بورس به‌خاطر کارمزد خود این کارها را میکند، اما شما مجموع معافیت‌های مالیاتی که به این شرکت‌ها به‌خاطر حضور در بورس تعلق می‌گیرد را محاسبه کنید رقمش بسیار بالاتر از میزان کارمزد بورس است.بورس یک نهاد ملی است و هیچ کس در بورس نمی‌تواند بیشتر از 5/ 2 درصد سهام داشته باشد. ما در تابلوی فرابورس پذیرش شدیم. همه می‌توانند سهام بورس کالا را خریداری کنند. اینکه بگوییم بورس منافعی کسب میکند و این منافع هم به جیب عده‌ای خاص می‌رود کاملا اشتباه است، بورس یک نهاد ملی با ساختار شرکتی (ساختار سهامی عام) است و منفعت بورس از فراهم کردن Market Place (شرایط بازاری مناسب) است. به همین دلیل است که ما سعی می‌کنیم ابزارهای جدید را معرفی کنیم.
وضع عوارض بر صادرات و تعرفه بر واردات چه تاثیری بر شرکت‌ها و در نهایت بورس دارد؟
در اقتصاد می‌گویند شما قیمت کل زنجیره را در نظر بگیرید. به کمک مکانیزم بورس کالا شرایط کلی زنجیره تولید از شرایط معامله مواد اولیه تا انتهای مراحل تولید قابل رصد کردن است. حال وقتی که این نظام معاملاتی وجود ندارد که این اطلاعات را ثبت کند، برچه اساس می‌توانیم تصمیم بگیریم و برچه اساس می‌خواهیم کشور را مدیریت و سیاست‌هایمان را پایه‌ریزی کنیم و بر چه اساسی بحث عوارض، مالیات و تعرفه را تعیین کنیم.
تعدادی از شرکت‌های عرضه‌کننده محصولات، سهامدار شرکت‌های کارگزاری نیز هستند و محصولات خود را از طریق این کارگزاری‌ها عرضه می‌کنند به این شکل امکان تبانی بین عرضه‌کننده و خریدار به‌وجود نمی‌آید؟
وقتی که عرضه‌کننده طبق قواعد بورس عرضه میکند، مشکلی نیست شاید کارمزد معاملات نصیب شرکت کارگزاری شود که این موضوع جای ایراد ندارد اما شرکت کارگزاری نمی‌تواند خارج از ضوابط بورس عمل کند.
در بورس‌های کالایی دنیا، کالاهایی که پرمصرف هستند مانند قهوه، گندم و جو عرضه می‌شوند، در بورس کالای ایران برای عرضه کالا‌ها به چه مولفه‌هایی توجه می‌شود؟
هر کشوری وقتی بورس کالایی را تاسیس میکند، بیشتر روی آن کالایی تمرکز میکند که در آن کشور مزیت نسبی دارد؛ مثل‌همین مثال‌هایی که زدید. مثلا در برزیل شاید پرمصرف‌ترین یا قابل معامله‌ترین کالا، قهوه باشد. حتی در بورس‌های کالایی دنیا به ماندگاری کالا نیز توجه نمی‌کنند و متقاضی‌های زیاد آن کالا اهمیت بیشتری دارد.
برای عرضه برنج چطور؟
درخصوص عرضه برنج اقداماتی صورت گرفته و توان اجرایی شدن را دارد.
چرا عملکرد بورس در حوزه کشاورزی هنوز ضعیف است؟
متاسفانه توجه به بورس کشاورزی کم بوده و البته این موضوع نشات‌گرفته از دیدگاه برخی متولیان حوزه کشاورزی و مسوولان بوده است. می‌دانید در دولت هشتم به بورس توجه ویژه‌ای شد و همان موقع بورس کشاورزی هم تاسیس شد. منتها زمانی که دولت عوض شد، نگرش‌ها تغییر کرد و دیگر به بورس اعتقاد سابق وجود نداشت و آن دیدگاه باعث شد که تا سال‌ها حوزه کشاورزی نتواند در بورس ورود کند. خوشبختانه آقای حجتی وزیر کشاورزی نظرش روی مکانیزم بازار مثبت است.این نکته را باید توجه داشت که بورس کشاورزی نسبت به سال‌های اول نیز بسیار رشد کرده، تا جایی‌که حجم معاملات سال گذشته به بیش از 2 هزار میلیارد تومان رسیده گرچه این رقم نسبت به گردش مالی بازار کشاورزی که حدود 270 هزار میلیارد تومان است بسیار ناچیز بوده اما نسبت به سال‌های قبل رشد خوبی داشته و می‌توان با اقداماتی که صورت گرفته به آینده خوشبین بود و باید این موضوع را در نظر داشت که این رقم گردش مالی مربوط به همه محصولات کشاورزی است و همه قابلیت عرضه در بورس را ندارند.
چه اقداماتی برای رشد بورس کشاورزی صورت گرفته است؟
برای عرضه بسیاری از کالاهای جدید در رینگ داخلی و صادراتی کشاورزی اقدامات خوبی صورت گرفته اما معتقدم ابزارهای مالی جدید مانند آتی و اختیار معامله در رینگ کشاورزی به تجربه موفقی تبدیل می‌شوند.این ابزارها تنظیم بازار را بسیار راحت‌تر میکند و در دنیا نیز قراردادهای موکول به آینده به هر شکلی که باشد؛ از شکل ساده‌اش سلف و شکل پیشرفته‌اش فیوچرز و آپشن تکلیف همه چیز را مشخص کرده و امکان برنامه‌ریزی تولید به ما می‌دهند و امکان این را می‌دهد که همان بحث پوشش ریسک را داشته و به این ترتیب دیگر مشکلی برای تامین مواد اولیه و نوسان یکباره قیمتی نداشته باشیم. در نخستین گام نیز خرید و فروش گواهی سپرده زعفران که بزرگ‌ترین تولیدکننده آن در دنیا هستیم را به‌زودی آغاز خواهیم کرد اما تجربه بازار مشتقه آن نیز می‌تواند بسیار موفق باشد. همچنین برای عرضه سه میلیون تن گندم مازاد تولید داخل در رینگ صادراتی بورس کالا نیز اقداماتی صورت گرفته است.
چرا در این مدت رینگ کشاورزی ما از ابزارهای مالی جدید استقبالی نکرده است؟
من فکر می‌کنم ورود به عرصه‌های جدید یک مقدار ترسناک است و بحث سیاسی هم نیست، اگر هر مدیری که در این بخش فعال است خود را موظف به تغییر و تحول همگام با جهان کند علاوه بر ایجاد تغییرات مثبت در حوزه تحت فعالیت خود دیگر با قیمت‌های جهانی بالا و پایین نمی‌شویم، بلکه از این نوسان‌ها می‌توانیم بهره‌مند نیز شویم.شاید محدودیت ما و تحریم‌ها باعث شده ما یک مقدار از بورس‌های خارجی فاصله بگیریم اما از این به بعد نباید این‌طور باشد کما اینکه در اوج تحریم‌ها در بخش محصولات غذایی تحریم نبودیم.طبق این قانون اگر عرضه‌کننده‌ای سه بار محصول را در بورس عرضه کرده و خریدار نداشته باشد می‌تواند صادرات داشته باشد و این موضوع درخصوص سنگ‌آهن مصداق دارد.آنچه در مورد سنگ‌آهن اتفاق افتاده این است که تا کنون سنگ‌آهن در رینگ صادراتی بورس کالا عرضه شده و در رینگ داخلی عرضه صورت نگرفته است و در بحث قانون رفع موانع تولید هم جلوگیری از خام‌فروشی مطرح است و محصولاتی که می‌توانند به صنایع پایین‌دستی تبدیل شوند، نباید صادر شوند؛ چرا‌که ثروت ملی محسوب می‌شوند اما در برخی موارد مشاهده می‌شود ماده اولیه‌ای که در کشور وجود دارد هنوز زیرساخت تولید پایین‌دستی آن ایجاد نشده و از همین رو باید صادر شود. درخصوص عرضه در بورس نیز باید عرض کنم بحثی که در این ماده قانونی دیده شده این است که کالا سه بار در بورس کالا با شرایط عادلانه عرضه شود و اگر متقاضی نداشت صادر شود.
سازوکار بورس کالا برای پذیرش محصولات جدید چیست؟
ما چند مولفه را برای پذیرش محصولات جدید در بورس کالا در نظر می‌گیریم. همچنین هیات پذیرش در بورس جزو ساختار آن به‌شمار می‌رود اما استقلال دارد چرا که دو تن از اعضای آن از سوی هیات مدیره انتخاب و سایر اعضای هیات مدیره از سوی سازمان بورس، کانون کارگزاران یا فعالان حوزه صنعت انتخاب می‌شوند. هیات پذیرش چند مولفه را بررسی می‌کنند؛ یکی اینکه آیا این کالا بازارپذیر است و بحث بعدی که بررسی میکند، ساختار قیمت‌گذاری کالا است. آیا می‌تواند در ساختار قیمت‌گذاری آزاد قیمت‌گذاری آن کشف شود و موضوع بعدی، بحث عرضه و تقاضا و حجم کالا است؛ به این معنی که به چه میزان بازار دارد، بحث بعدی اینکه عرضه‌کننده انحصاری است یا عرضه‌کنندگان دیگری نیز هستند، همچنین برای پذیرش کالا با انجمن و سندیکای مربوطه نیز مذاکره می‌کنیم چرا که محل اجتماع فعالان تجاری است.
عرضه املاکی که در گذشته به روش مزایده انجام می‌شد در بورس کالا به کجا رسید؟
چند بار عرضه کردند، ولی با توجه به شرایط بازار موفق نبودند. البته رایزنی بورس برای عرضه ادامه دارد و ما ناامید نشدیم که باز همچنان املاک در بورس معامله شود.
بورس ارز قرار است به چه صورت فعالیت خود را آغاز کند؟
دولت از ما خواست تا زیرساختهای عرضه ارز در بورس را فراهم کنیم ما هم این کار را انجام دادیم، در واقع به بورس کالا برای عرضه ارز آماده باش داده شد.
آیا کشور آمادگی عرضه ارز در بورس را دارد؟
بله، با توجه به اینکه دیگر عرضه ارز به‌طور مطلق در اختیار دولت نیست، کشور آمادگی عرضه ارز در بورس را دارد. با بررسی تراز ارزی دولت در سال 94 درمی‌یابیم حدود 50 درصد عرضه ارز در دست دولت است که حاصل فروش نفت و کالاهای تحت مدیریت دولت و 50 درصد آن نیز از سوی بخش‌های دیگر تامین می‌شود، به همین دلیل شرایط برای ایجاد بورس ارز مهیا است.
ارز با چه ابزار‌‌هایی در بورس معامله خواهد شد؟
ارز از طریق فیوچرز یا آتی و آپشن یا اختیار معامله مورد دادو‌ستد قرار خواهد گرفت. البته در گام اول فیوچرز یا آتی مد نظر است، چون این مطرح است که دو طرف بتوانند پوزیشن یا موقعیت بگیرند، چرا‌که صادرکنندگانی وجود دارند که می‌خواهند در موقعیت خرید ارز قرار بگیرند یا واردکننده یا تولیدکننده پایین‌دستی وجود دارد که می‌خواهد در موقعیت فروش ارز قرار بگیرد؛ در ادامه با راه‌اندازی آتی مبادلات آپشن ارز نیز راه‌اندازی خواهد شد.
با توجه به بازار سنتی فکر می‌کنید از بورس ارز استقبال شود؟
من معتقدم یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مشتقه ما در کنار بازار طلا، ارز باشد. حتی پیش‌بینی می‌کنم اگر راه‌اندازی شود از بازار سکه پررونق‌تر خواهد بود. چون سکه یک کالای پس‌انداز است، اما ارز وسیله تجارت است؛ ارز یک تفاوت ماهوی با سکه دارد و من فکر می‌کنم بازارش از سکه هم پررونق‌تر شود.
امکان دارد تا پایان کار دولت یازدهم اجرایی بشود؟
دولت می‌خواهد تا پایان دوره فعالیت خود بورس ارز راه‌اندازی شود و این تکلیفی است که از سوی مجلس به دولت شده است. در همین راستا جلساتی نیز در بانک مرکزی و شورای عالی بورس برگزار شده و امید آن می‌رود شاهد بازگشایی بورس ارز تا پایان کار دولت یازدهم باشیم.
نوسان نرخ ارز چه تاثیری بر روند معاملات فیزیکی و آتی دارد؟
با نوسان قیمت دلار، بازار معاملات فیزیکی نیز معمولا پس از طی یک دوره زمانی تغییر میکند و اما در حوزه بازار مشتقه هر آنچه بر قیمت نفت، طلا و ارز اثرگذار باشد، روی بازار مشتقه هم اثرگذار است. روزهایی که تلاطم قیمت‌ها زیاد است، تعداد قراردادهای آتی سکه هم افزایش پیدا میکند، چون قیمت ارز با قیمت طلا با یکدیگر رابطه معکوسی دارند. در بسیاری از اوقات هم تغییری در قیمت جهانی طلا نداریم، اما تغییرات ارزی باعث می‌شود که این اتفاق بیفتد؛ بنابراین در بازار مشتقه هم اثرگذار است. هرچه تلاطم بیشتر باشد، تعداد تراکنش‌های بازار مشتقه افزایش پیدا میکند، چرا‌که بازار مشتقه برای مدیریت تلاطم‌ها ایجاد شده است.در مورد ارز هم اگر بورس داشتیم به جای اینکه به تقاضای سفته‌بازانه‌ای که در بازار مطرح می‌شود با دلار فیزیکی پاسخ دهیم، با موقعیت گرفتن بازار را مدیریت می‌کردیم، روش مدرنی که بسیاری از کشورها از آن استفاده می‌کنند.
در حال حاضر ارزش کل معاملات بورس کالا چقدر است؟
ارزش معاملات کل رینگ‌ها در بازار مشتقه و فیزیکی از ابتدای سال تا هفته نخست دی بالغ بر 50 هزار میلیارد تومان بود، این رقم به رغم غیبت عرضه‌کنندگان آلومینیوم در ابتدای سال محقق شده است.
با شرکتی که از بورس خارج می‌شود، چه برخوردی می‌شود؟
بورس محلی است برای کشف قیمت و شفافیت و نمی‌توان شرکت‌ها را مجبور به حضور در بورس کرد؛ باید خود تمایل به عرضه در بورس داشته باشند، اما به شرکت‌هایی که خارج می‌شوند تذکر داده می‌شود، حتی هیات پذیرش تداوم حضور آنها را در بورس مورد بازنگری قرار می‌دهد.
بودجه‌های عمرانی چه تاثیری در روند معاملات بورسی دارد؟
وقتی بودجه‌های عمرانی افزایش پیدا میکند، مصرف صنایع‌پایین‌‌‌دستی رشد پیدا کرده و بورس هم رونق بهتری می‌گیرد؛ ضمن اینکه ما به جای آنکه در بخش‌های عمرانی بودجه اختصاص دهیم شاید بهتر باشد سازوکار بورس را قوی کنیم. همچنین می‌توانیم فروش مبتنی بر دین در بورس راه‌اندازی کنیم؛ که در دنیا اوراق دین اوراق معتبری است.
درخصوص معاملات اوراق بدهی در بورس بیشتر توضیح دهید.
به‌عنوان مثال شرکتی بخشی از محصولاتش را به پایین‌دستی‌ها می‌فروشد و قرار می‌شود وجه آن را در آینده دریافت کند. این شرکت می‌تواند اوراق مربوط به همین بدهی‌های پایین‌دستی را دوباره در بازار از طریق بورس نقد کند.
با چه انگیزه‌ای اوراق بدهی خریداری می‌شود؟
خریدار این اوراق کسی است که در بازار مالی فعالیت میکند؛ مثل بانک‌ها. در حال حاضر بانک‌ها این کار را انجام می‌دهند اما با این روش در بورس هم چنین نهاد‌هایی برای تامین مالی وجود دارند. به این ترتیب شرکت طلبکار به پول خود می‌رسد و کالای مورد نیاز پایین‌دستی نیز تامین می‌شود. اما پایین‌دستی باید تضامینی را بابت پرداخت بدهی در بورس ارائه کند.
درخصوص ورود محصول یا کالاهای جدید در بورس کالا چه اقدامی صورت گرفته است؟
فعالیت بورس بیشتر بر حوزه کشاورزی و بازار فیزیکی آن متمرکز بوده و وزارت جهاد کشاورزی طی این مدت همکاری بسیار خوبی با ما داشته، حتی پیشنهاد‌هایی برای قالب قراردادهای مشتقه محصولات کشاورزی مطرح شده، چرا‌که معمولا بازار‌ها پر بازیگر هستند و زیرساختهای خوبی نیز در این زمینه وجود دارد.
امکان ورود بورس‌ها یا شرکت‌های خارجی در بورس کالا هست؟
بله، حال که تحریم‌ها رفع شده تمایل زیادی از سوی سایر بورس‌ها برای حضور در بورس کالایی ما وجود دارد،همچنین تقاضای زیادی نیز از سوی شرکت‌های بین‌المللی برای عرضه در بورس کالا دریافت کردیم که امیدواریم با رفع مشکلات تسویه به شکل ارزی شاهد افزایش حضور در این بخش باشیم.