تحولات صورت گرفته در فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی با محوریت شبکه‌ها و سیستم‌های هوشمند از ظهور انقلاب صنعتی چهارم حکایت دارد. عبور از انقلاب صنعتی سوم در جهان و رسیدن به انقلاب چهارم در حالی است که رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی معتقد است ایران همچنان در پارادایم انقلاب دوم صنعتی جا مانده است. «همزمان شدن انقلاب اسلامی با انقلاب سوم صنعتی»، «جنگ تحمیلی» و در نهایت «اعمال تحریم‌های نرم و سخت» مهمترین دلایلی است که می‌توان درجا زدن در انقلاب صنعتی دوم را به آن نسبت داد. ریشه‌یابی عقب‌ماندگی صنعتی در ایران نشان می‌دهد علاوه بر فراهم کردن شرایط برای تحقق چهار زیرمولفه «اقتصاد دانش‌بنیان»، «اقتصاد تولید و کارخانه‌ای جدید»، «اقتصاد شبکه‌ای» و «کارآفرینی فناورانه» جهش از انقلاب صنعتی سوم لازمه ورود به نسل چهارم صنعتی است.
به گفته تحلیلگران اقتصادی تحقق این چهار زیرمولفه به واسطه نوسازی و هوشمندسازی، صنعت ایران را از نسل دوم صنعتی‌ها به نسل چهارم انقلاب صنعتی پرتاب خواهد کرد. ارزیابی‌ها حاکی است که دنیا تاکنون شاهد سه انقلاب صنعتی بوده که هرکدام در زمان خود جهان را دگرگون کرده است. در انقلاب یکم که به واسطه اختراع موتور بخار شکل گرفت، کارخانه‌ها با استفاده از ماشین‌آلات و تجهیزات مکانیکی که انرژی آنها به وسیله نیروی آب و بخار تامین می‌شد، محصولات مورد نیاز مردم را تولید می‌کردند. در انقلاب صنعتی دوم الکتریسیته جای نیروی بخار را گرفت و به دنبال آن موتورهای برقی در بخش‌های مختلف کارخانه‌ها امکان راه‌اندازی خطوط تولید انبوه را فراهم آورد. در انقلاب صنعتی سوم که حدود نیم قرن پیش آغاز شد، صنعت اتوماسیون چهره تولید را دگرگون کرد. اینک با شبکه‌بندی سامانه‌های تولید هوشمند در درون کارخانه‌ها، ادغام شبکه‌های خلق ارزش در سطح کلان، اعمال مهندسی در سراسر شبکه ارزش و چرخه کامل عمر کالا و بهره‌گیری از فناوری‌های پرشتاب، انقلاب صنعتی چهارم نیز بر پایه سامانه‌های تولید سایبرفیزیکی و دنیای مجازی در حال ظهور است.
چرایی پسرفت صنعتی
رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در «سومین کنفرانس بین‌المللی انقلاب چهارم صنعتی» زوایا و چرایی پسرفت انقلاب صنعتی در ایران را تشریح کرد. محمدرضا رضوی بر این باور است که ایران همچنان در پارادایم انقلاب دوم صنعتی جا مانده است. وی دلیل درجا زدن ایران در روند همگام‌سازی صنعتی در دنیا را سه دوره تاریخی در ایران می‌داند. به اعتقاد او «همزمانی پیروزی انقلاب اسلامی با انقلاب سوم صنعتی»، «جنگ تحمیلی» و «اعمال تحریم‌های نرم و سخت» در وضعیت کنونی صنعتی ما نقش بسزایی داشته‌اند. رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی با اشاره به تحولاتی که با انقلاب سوم صنعتی(IT یا ICT) حدود 40 سال پیش و همزمان با تحولات آن روزهای ایران به واسطه پیروزی انقلاب رخ داد، گفت: «شکل‌گیری تب و تاب در یک جامعه انقلابی» و «جنگ تحمیلی و درگیری انرژی و منابع» این فرصت را برای تحول انقلاب صنعتی در این مرز و بوم ایجاد نکرد. رضوی افزود: پس از گذر از این دوران، سال‌ها به اجبار درگیر آنچه نیازهای مصرفی، احتیاج‌های اولیه و زیرساخت مورد نیاز اقتصاد کشور بودیم؛ در همین دوران بود که از دهه 1980 میلادی، انقلاب صنعتی سوم تحولات قابل توجهی را در عرصه‌های مختلف تولیدی و خدماتی رقم زد، اما ایرانی‌ها به دلیل مسائلی که در آن دوران وجود داشت، نتوانستند این انقلاب صنعتی را همراهی کنند. رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی تحریم‌های نرم و سخت در سال‌های گذشته را سومین ناحیه برای وارد کردن ضربات متعدد به اقتصاد ایران شناسایی کرد. اما وی معتقد است امروز شرایطی مهیا شده تا آغاز مجددی در تعاملات بین‌المللی و به‌خصوص در رابطه با بخش‌های تولید با رویکرد انقلاب صنعتی در ایران شکل گیرد. وی افزود: همگامی با انقلاب چهارم صنعتی همانند قطب‌نمایی خواهد بود که برای ورود به تحولات و فاز جدید زمینه‌سازی خواهد کرد.
رضوی شرایط برای نوسازی در کشور را فراهم ارزیابی میکند، اما بر این باور است که این نوسازی باید با نگاه به آینده، آنچه در بازارهای دنیا و تحولات فناوری اتفاق می‌افتد را الگو قرار داده و به آن سمت حرکت کند. وی نهادهای اروپایی از جمله دانشگاه‌ها و بنگاه‌ها را پیشگامان این عرصه می‌داند و معتقد است ایرانی‌ها می‌توانند با ارتباطاتی که با آنان برقرار می‌کنند، بهره لازم و کافی را ببرند. رئیس موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در ادامه سخنان خود یک موضوع کلیدی را مطرح کرد و گفت: انقلاب صنعتی چهارم تولید و خدمات را از منظر هوشمندی متحول میکند و هوشمندی هم چیزی نیست جز تزریق دانش و علم به این حوزه‌ها. وی افزود: اگر بتوان با این رویکرد مدبرانه عمل کرد، می‌توان یکی از چالش‌های کلیدی کشور که بیکاری بسیار بالای فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است را پاسخ داد. همچنین اگر بتوان این رویکرد را به نحوی مدیریت کرد که هم تولید نوسازی شود و هم در آن فرآیند از منظر به کارگیری نیروهای انسانی تحصیلکرده و تخصصی هوشمندی تزریق شود، می‌تواند همزمان چند چالش در کشور را مدیریت کند.
مزیت نیروی انسانی
مدیرعامل شبکه راهبران پروژه‌های اروپایی، یکی دیگر از سخنرانان این همایش بین‌المللی نیز بر این باور است که اکنون دوران فروش ماشین‌آلات و فناوری‌ها دیگر منقضی شده و تمام کشورها باید درگیر یک پارادایم جامع شوند. مدیرعامل EPL، معتقد است که ایران می‌تواند یکی از مهره‌های مهم در جوامع بین‌المللی باشد و در این میان برای ایجاد اشتغال در ایران اعلام آمادگی کرد. او ادامه داد: با گذر از تحریم‌ها و در وضعیت فعلی کارهای بسیار زیادی برای انجام دادن وجود دارد، این در حالی است که به خوبی درک می‌کنیم ایرانی‌ها با معضل بیکاری و عدم اشتغال برای افراد متخصص روبه‌رو هستند. مدیرعامل شبکه راهبران پروژه‌های اروپایی در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت حل این چالش با گفتمان میان دانشگاه‌ها، بخش‌خصوصی و دولتی اشاره کرد و گفت: هدف از برگزاری این همایش، اشتراک دانش و آگاهی است و این موضوع نشان می‌دهد نیاز به تغییر وجود دارد. وی افزود: در این میان مهمترین مساله نیروی انسانی است که ایرانی‌ها از این نظر بسیار غنی هستند. باید این موضوع را در نظر داشت که مشکلات امروز تنها مربوط به مهندسی و مدیریت نیست، بلکه امروزه ما در همه زمینه‌ها و بخش‌ها از جمله جامعه‌شناسی، حقوق و... به نیروی انسانی متخصص نیاز داریم.
دو خیزش برای نسل برتر صنعتی
رئیس شورای سیاست‌گذاری کنفرانس بین‌المللی انقلاب چهارم صنعتی، وضعیت ایران در سه انقلاب صنعتی گذشته را مورد بررسی قرار داد. عبدالله جاسبی بر این باور است که ایران برای ورود به نسل انقلاب صنعتی دو خیزش مهم را انجام داده است؛ اما تاکنون توانسته در خیزش اول موفق باشد. وی دستاوردهای ایران از سال 1979 تا 2016 را مورد ارزیابی قرار داد و درخصوص خیز اولیه به سمت انقلاب صنعتی گفت: خیزش اول ایران قابل تقدیر است که خیزش در کمیت و کیفیت در تربیت نیروی انسانی به شمار می‌رود. جاسبی در ادامه اظهار کرد: تعداد دانشجویان کشور در سه سال اول بعد از انقلاب به 170 هزار نفر هم نمی‌رسید و در منطقه هم جزء رده‌های بسیار پایین بودیم، چه برسد به سطح جهانی؛ اما اتفاق بزرگی که در 38 سال گذشته رخ داد این بود که اکنون تعداد دانشجویان ایران چیزی حدود 4 میلیون و 400 هزار نفر است که 26 برابر تعداد دانشجویان در ابتدای پیروزی انقلاب محسوب می‌شود. وی افزود: البته اگر جمعیت کشور را در نظر گرفت که از 30 میلیون به 80 میلیون رسیده باید بگوییم که سرانه دانشجویی ما 10 برابر شده که این رقم بسیار بزرگ است. جاسبی سرانه دانشجویی کشور را مثبت ارزیابی کرد و گفت: سرانه دانشجویی کشور، اروپا را پشت سر گذاشته و با کشورهایی همچون آمریکا و کانادا برابری میکند؛ این موضوع یکی از شاخص‌های مهم پیشرفت در جوامع دنیا به‌شمار می‌رود.
رئیس شورای سیاست‌گذاری تعداد تحصیلکردگان بیکار در ایران را مهمترین چالش خیز دوم انقلاب صنعتی در ایران می‌داند. وی این موضوع را هم یک فرصت و هم یک چالش و معضل بزرگ ارزیابی میکند. جاسبی در ادامه اظهار کرد: در طول این چند دهه بیش از چهار میلیون نفر از فارغ‌التحصیلان آموزش عالی جذب بازار کار شدند؛ اما حدود یک میلیون و 195 هزار نفر از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی هنوز هم در انتظار شغل هستند. این موضوع به همان نسبت که یک معضل است، یک فرصت مهم نیز محسوب می‌شود؛ به این معنا که خیزش اول را با موفقیت از سر گذراندیم و بزرگ‌ترین سرمایه برای انقلاب صنعتی چهارم که تربیت و آموزش نیروی انسانی متخصص بوده، انجام شده است تا چرخ‌های عظیم این انقلاب را به حرکت درآورند. جاسبی یکی دیگر از چالش‌ها را شاخص پایین اقتصاد دانش بنیان در کشور برشمرد و گفت: امروزه در دانشگاه‌ها شرکت‌های دانش‌بنیان به شدت افزایش یافته و امیدی برای حل این مشکل ایجاد کرده تا مسیر درست نسل انقلاب چهارم صنعتی مهیا شود؛ اما ایران هنوز در ابتدای کار قرار دارد و وارد صحنه عملیات نشده است. وی افزود: بزرگ‌ترین چالش پیش روی کشور موضوع اقتصاد است، اگر بتوان این مساله را حل کرد، می‌توانیم به یکی از پیشرفته‌ترین کشورهای جهان تبدیل شویم.
شاخص نوآوری بین‌المللی یکی دیگر از شاخص‌هایی است که از دیدگاه جاسبی در برخی از شاخه‌های آن درجا زده‌ایم. وی گفت: براساس تازه‌ترین آمارها، ایران در معدل نوآوری بین 127 کشور، رتبه 75 را کسب کرده است که این موضوع نشان می‌دهد یکی از چالش‌های مهم در این بخش قرار دارد. اما چالش مهم دیگر، سهم کشور در تولید ناخالص داخلی و در حقیقت سهم کارخانه‌ای است که جاسبی معتقد است تنها در بخش خدمات اقدامات زیادی صورت گرفته، به‌طوری که از ابتدای انقلاب سرانه جمعیت اشتغال در این بخش هفت برابر شده است.
رئیس شورای سیاست‌گذاری انقلاب چهارم صنعتی در ادامه گفت: با وجود اقدامات صورت گرفته در تولید درجا زده‌ایم و باید در تولید کالا سرمایه‌گذاری انجام شود تا نیروی انسانی عظیم تربیت شده را در این حوزه به کار‌گیریم؛ یعنی اقتصاد باید تولید محور باشد. وی افزود: شاید یکی از دلایل درجا زدن در بخش تولید، درآمدهای نفتی کشور بوده که کار را به اینجا کشانده است.
جاسبی همچنین به مصرف بالای انرژی در ایران اشاره کرد و گفت: مصرف انرژی در ایران خیلی بالاتر از سرانه مصرف انرژی در جهان است و می‌توان گفت در راس قرار گرفته‌ایم. این موضوع نشان می‌دهد که علاوه بر اینکه باید در روش‌ها و فرآیندها کار بزرگی انجام دهیم، باید مانع اسراف شویم. وی افزود: همه منابع انسانی تربیت‌شده و متخصص را باید به سمت پارادایم جدید هدایت کنیم. این در حالی است که برای حرکت در جهت نسل چهارم انقلاب صنعتی با مقاومت نسل دوم و تا حدودی نسل سوم روبه رو هستیم؛ یعنی هم کسانی که در حد مکانیکال هستند و هم در سطح الکترونیک. این مقاومت باید از بین برود؛ اما با زور و فشار از بین نمی‌رود. جاسبی اظهار کرد: باید مفاهیم و پارادایم‌هایی را که وجود دارد، تغییر دهیم تا مقاومت‌ها از میان برداشته شود و این موضوع بیش از اینکه به کار صنعتی نیاز داشته باشد، نیازمند کار فرهنگی است تا بتوانیم وارد عرصه انقلاب صنعتی شویم. این کار به عهده تحصیلکرده‌ها و منابع عظیم نیروی انسانی است که تربیت شده‌اند.
رئیس شورای سیاست‌گذاری انقلاب صنعتی چهارم چهار زیر مولفه برای ورود ایران به نسل انقلاب چهارم صنعتی عنوان کرد و گفت: وارد شدن به انقلاب صنعتی مستلزم 4 زیر مولفه از اقتصاد مقاومتی است. «اقتصاد دانش بنیان»، «اقتصاد تولید و کارخانه‌ای جدید»، «اقتصاد شبکه‌ای» و بالاخره «کارآفرینی فناورانه» را باید پویا و متحرک کرد تا بتوانیم ادعا کنیم که نسل چهارم انقلاب صنعتی تحقق پیدا کرده است. این در حالی است که بر این باورم بخش دولتی به تنهایی نمی‌تواند این کار را انجام دهد و باید به بخش خصوصی میدان بیشتری داد.
جایگاه ایران در انقلاب صنعتی چهارم
همچنین وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز در کنفرانس انقلاب صنعتی چهارم با تاکید بر اینکه انقلاب چهارم صنعتی موجب ارتباط بیشتر و حرکت رو به جلوی کشور در حوزه ارتباطات خواهد شد، گفت: این‌گونه همایش‌ها نقشه راه است و ذهن را متوجه مسیر درست میکند. محمود واعظی، در ادامه بیان کرد: در دهه گذشته شاهد تغییر سریع فناوری هستیم، اگر به گذشته نگاه کنیم فاصله انقلاب‌های اول تا سوم هرکدام نزدیک به صد سال بود؛ اما امروزه تحولات به سرعت انجام می‌شود؛ در نتیجه اگر نخبگان جامعه نتوانند به موقع رصد کنند عقب خواهند ماند. واعظی، با بیان این نکته که کشورهای پیشرفته ICT را به‌عنوان پیشران و توانمندساز جامعه انتخاب کرده‌اند، افزود: پیشرفت‌های بخش ICT در دهه گذشته مانند اینترنت، فضای ابری و اینترنت نسل پنج موجب تحول در بخش‌های مختلف مانند صنعت شده است و این پیشرفت‌ها باید به‌عنوان زیرساخت صنعت قرار بگیرند. وزیر ارتباطات خاطرنشان کرد: در حوزه ICT می‌توان اشتغال ارزان‌تر تولید کرد و لازمه آن بالاتر بردن سواد دیجیتال ملت‌هایی است که می‌خواهند وارد این عرصه شوند.
واعظی با اشاره به تغییر نوع نگاه به تجارت و ثروت در دنیا گفت: در حال حاضر بر خلاف گذشته که پول و سرمایه، ثروت‌آفرینی می‌کرد، اکنون ایده و پلت‌فرم ثروت آفرینی میکند؛ اگر می‌خواهیم وارد انقلاب صنعتی چهارم شویم باید رویکردمان را تغییر دهیم. وی به تشریح تاثیرات مثبت و منفی انقلاب صنعتی چهارم پرداخت و بیان کرد: افزایش کارآیی، بهبود کیفیت محیط زندگی، ایمنی بالاتر، حفظ محیط زیست و تغییر در بازارها از تاثیرات مثبت انقلاب صنعتی چهارم و عدم رعایت حریم خصوصی و تهدیدات امنیتی مانند جنگ سایبری از تاثیرات منفی انقلاب صنعتی چهارم است. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در پایان خاطرنشان کرد: اگر در عرصه پیشرفت ICT تاخیر کنیم و به استقبال آن نرویم، انقلاب صنعتی چهارم با ضررهایش به ما تحمیل خواهد شد.