پیمان دوجانبه پولی بدون حضور ایران شروع شده و توسعه یافته است و در آینده نیز بر تعداد این پیمانها افزوده میشود حال باید دید آیا ایران نیز به باشگاه کشورهای دارای پیمان پولی وارد و ریال در منطقه حرفی برای گفتن خواهد داشت؟
امرورز در روزنامه دنیای اقتصاد مطلبی با عنوان "واقعیت پیمانهای ارزی" منتشر شد که در آن تنها به یکی از کاربردهای پیمانهای دوجانبه (استفاده بعنوان ذخیره ارزی در شرایط اضطراری) اشاره شد اما سایر کاربردهای مهم آن مغفول ماند. با مطالعاتی که توسط نهادهای پژوهشی در داخل کشور صورت گرفته است، به صورت گذرا به چند کاربرد مهم پیمان پولی (استفاده همزمان از پول ملی کشورهای مبدا و مقصد در تعاملات مالی دوجانبه) توسط کشورهای مطرح جهان می پردازیم.
اهداف کشورها از ورود به چنین تعاملاتی، عمدتا در دسته های زیر قرار میگیرد:
1.بین‌المللی کردن پول ملی (چین و برزیل)؛
2.کاهش فشار ناشی از نقدینگی به پول کشور مقابل در زمان بحران(کشورهای صنعتی)
3.تنوع گرایی در پرداختهای بین‌المللی(کره جنوبی)
4.مدیریت موثر نرخ ارز با کاهش تقاضا برای ارزهای پرقدرت(ترکیه، پاکستان،هند و دیگر کشورها
5. کاهش مشکلات ناشی از تحریم بانکی(روسیه)
1. چین - بین المللی کردن یوآن: بانک مرکزی این کشور از سال 2001 به بعد بین‌المللی کردن رنمینبی (RMB Internationalization) را در دستور کار خود قرار داد تا یوان چین را بعنوان یک ارز مهم بین‌المللی در سبد پرداختهای تجاری کشورها قرار دهد. بانک مرکز چین از روشهای متعددی برای بین‌المللی کردن یوآن استفاده کرد که مهمترین آنها استفاده از پیمان دوجانبه پولی و ایجاد مراکز پایاپای یوآن(Yuan Clearing Hub) بود.
از لحاظ آماری، تاکنون بانک مرکزی چین 41 قرارداد شبیه پیمانهای پولی دوجانبه (Bilateral Currency Swap Agreement) امضاء کرده که آخرین آن با سقف 2.7 میلیارد دلار با مصر در دسامبر 2016 بود. جالب اینکه در لیست پیمانهای چین از کشورهای توسعه یافته مانند سوئیس، کانادا و بریتانیا تا کشورهای کمتر توسعه یافته و با تورم بالا مانند بلاروس، آرژانتین و نیجریه وجود دارد که نشان از قابلیت تطبیق‌پذیری استفاده از این ابزار دارد.
علاوه بر این، این کشور با ایجاد 12 مرکز پایاپای یوآن موفق شده است یوآن را در سبد ارزی بیش از 1800 نهاد مالی در بیش از 100 کشور جهان قرار دهد. در سال 2014، بانک مرکزی چین برای اولین بار اعلام کرد که بیش از یک چهارم از پرداختهای تجارت خارجی چین - معادل 1.6 تریلیون دلار؛ 16 برابر کل تجارت خارجی ایران - با یوان تسویه شده است. یوان چین در سال 2011 در جایگاه هفدهم ارزهای پراستفاده قرار داشت که در سال 2016 به جایگاه پنجم رسید. در نتیجه، صندوق بین‌المللی پول نیز یوآن را در سبد محاسبه SDR قرار داد.
2. کشورهای صنعتی - کاهش فشار ناشی از نقدینگی به پول کشور مقابل در زمان بحران: بانک مرکزی کشورهای ژاپن، سوئیس، کانادا، اتحادیه اروپا در سال 2010 قراردادهایی را به صورت دوجانبه با فدرال رزرو نیویورک امضاء کردند تا در کمبود نقدینگی به پول ملی کشور مقابل، از این قرارداد استفاده نمایند. متن قرارداد این مراودات در سایت رزرو بانک نیورویک قابل مشاهده است.
3. کره جنوبی - تنوع گرایی در روشهای پرداخت خارجی: کشور پیشرو دیگر در این زمینه کره‌جنوبی است که تاکنون با کشورهای متعددی چنین قراردادهایی را (با عنوان Currency Swap-financed Trade Settlement Facility) امضاء کرده است. مدل مورد استفاده در قرارداد دوجانبه بین کره جنوبی و چین توسط مدیر سابق اداره بین الملل بانک مرکزی کره جنوبی است. در اکثر مطالب منتشره توسط نهادهای مالی کره جنوبی، هدف کاهش وابستگی به ارزهای دلار مطرح شده است.
4. ترکیه، پاکستان، هند و دیگر کشورها - مدیریت موثر نرخ ارز با کاهش تقاضا برای ارزهای پرقدرت: بعضی از کشورهایی که در معرض نوسانات مستمر نرخ ارز قرار دارند، همزمان با افزایش تقاضا برای ارز در تامین منابع ارزی (عمدتا دلاری) دچار مشکل میشوند. یکی از ابزارهای موثر برای انجام واردات، قرض گرفتن از بانک مرکزی کشور مبدا واردات است. با این رویه تامین واردات با پول ملی کشور مقابل انجام شده و به قسمتی از تقاضای موثر برای ارز پاسخ داده میشود. در مقابل نیز به صادرکننده پول ملی پرداخت می شود. آقای اردوغان تاکنون بیش از 4 بار در رسانه ها در خصوص استفاده از پولهای ملی در تجارت با ایران سخن گفته است.
5. روسیه - کاهش مشکلات ناشی از تحریم بانکی: بعد از اعمال تحریمهای بانکی غرب علیه روسیه، این کشور وارد مراودات دوجانبه با پولهای ملی با کشورهایی متعددی از جمله چین، هند، ترکیه، آرژانتین، مصر، پاکستان، ویتنام و اندونزی و آذرباییجان شده است. آقای پوتین در سفر قبلی خود به تهران، به صراحت در کنفرانس خبری مشترک با دکتر روحانی به استفاده از پولهای ملی در تجارت دوجانبه اشاره کرده است. با استفاده از این روش، عملا نیازی به استفاده از یوترن دلار و سامانههای مشابه آن وجود نخواهد داشت؛
ملاحظه میشود که بر خلاف اظهارات مطرح در یادداشت دنیای اقتصاد، روند استفاده از ارزهای ملی برای تعاملات خارجی رو به گسترش بوده و کشورهایی متعددی در تلاشند چنین مراوداتی را توسعه دهند. موضوع پیمانهای دوجانبه دارای ابعاد متعددی است که پرداختن به آنها در این یادداشت نمی گنجد. ابعادی مانند سقف مقداری پیمان پولی، مدل پوشش ریسک در حالت نرخ شناور، سقف زمانی، سقف برداشت یکجانبه، تنوع خدمات قابل ارایه، تعیین واحد محاسبات، کارمزد طرفین و بانکهای تجاری، جزئیات سامانه بین بانکی مشترک، مسائل ساختاری و مانند آن.
پیمان دوجانبه پولی موضوع جدید نیست این پیمانها بدون حضور ایران شروع شده و توسعه یافته اند و در آینده نیز بر تعداد و حجم آنها افزوده خواهد شد. حال باید دید که آیا ایران نیز در باشگاه کشورهای دارای پیمان پولی، ورود جدی خواهد داشت و آیا شاهد این خواهیم بود که ریال ایران نیز حداقل در سطح منطقه حرفی برای گفتن داشته باشد؟